مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

خلاصه و ویراسته متن دفاعیه سرکار خانم مریم کریمی تبار دانشجوی دکتری دانشگاه قم در رشته علوم قرآن و حدیث از رساله خود با عنوان «نقد و بررسی شبهه غیراخلاقی بودن برخی آموزه­های قرآن» با راهنمایی اینجانب و مشاورت همکاران محترم جناب آقای دکتر جوادی و دکتر اسلامی که به تازگی با نمره 19 و درجه عالی دفاع گردید، از این قرار است:

یکی از ابعاد قرآن که توسط مخالفان اسلام یا منتقدان تفسیر سنتی از قرآن به چالش کشیده شده، بُعد اخلاقی آموزه­های قرآن است. آنان ادعا کرده­اند برخی از احکام و آموزه­های قرآنی یا تفاسیر سنتی از آنها در تنافی با اصول و موازین اخلاقی است. این ادعا از ناحیه سه گروه نسبتاً متمایز مطرح شده که عبارتند از:

الف. دانشمندان غربی اعمّ از یهودیان و مسیحیان: چون دیوید هیوم(1776م)، ادوارد گیبون(1794م)، برتراند راسل(1970م) و گلدزیهر(1921م) و ...

ب. مسلمانان از دین برگشته: برخی از مهم­ترین آنها عبارت­اند از: علی دشتی، شجاع الدین شفا، ابن­ورّاق، حامد عبدالصّمد، مسعود انصاری و علی میرفطروس.

ج. دگراندیشان مسلمان: مثل محسن کدیور، یوسفی اشکوری، حجت الله نیکویی، اکبر گنجی، نصر حامد ابوزید، محمد ارکون که به دیدگاه های مشهور از آموزه های قرآن نگاه انتقادی دارند.

بیشتر دانشمندان غربی ­چون هیوم، گیبون و راسل به طور بنیادی دین را در مقابل عقل قرار داده و در واقع اصل دینداری را عامل واپسگرایی عقل دانسته­اند. در حقیقت آنها و همفکران­شان از اساس باورهای دینی را خرافه و غیر عقلانی قلمداد کرده­اند.

اما افرادی از گروه دوم و سوم نظیر میرفطروس، آرکون و ابوزید بر این نظرند که آموزه­های اسلام مختص به تاریخ و فرهنگ زمان نزول است و لذا امروزه با عقلانیت، اخلاق و مدرنیته سازگار نیست و به همین جهت باید مورد بازبینی و اصلاح قرار گیرد.

این دو گروه برخی مصادیقِ احکام و آموزه­های دینی را غیرعقلانی یا ظالمانه دانستند. برای مثال، راسل کیفرهای اُخروی را غیر عقلانی شمرده یا ویلیام مور بر احکام برده­داری خرده گرفته است؛ همچنین میرفطروس از خشونت­آمیز بودن جهاد سخن گفته است. اینان به ندرت در انتقادهای آنها به اخلاقی یا غیر اخلاقی بودن تعبیر کرده است.

اما افرادی چون ابن­ورّاق و انصاری، یک­به­یک احکام اسلام را مورد مناقشه قرار داده­اند و از غیراخلاقی بودن آموزه­های دین سخن گفته­اند.

بیشتر انتقادهای اخلاقی مطرح شده اینان ناظر به احکام و آموزه­های اسلامی است؛ نه قرآنی. برخی اسلام را به سه مرتبه طبقه بندی کرده­اند. به اعتقاد آنها اسلامِ یک، متن قرآن و سنت است؛ اسلامِ دو تفسیر مسلمانان از آنهاست و اسلامِ سه عملکرد مسلمانان در طول تاریخ است. قسمت عمده­ی شبهاتی که به لحاظ اخلاقی آموزه­های دین را به چالش کشیده، ناظر به اسلام دو و سه است. حمله به قرآن بیشتر در حوزه­های وحیانی بودن آن، گونه­گونی قرائات، ساختار ادبی، جمع و تدوین، اعجاز، تعارضات و... است. دراین­میان انصاری و ابن وراق برجسته­ترین کسانی هستند که علاوه بر این که قرآن را در این ابعاد مورد تهاجم قرار داده­اند، بر پندار ناسازگاری آموزه­های قرآن با اصول و ارزشهای اخلاقی نیز تصریح کرده و بر آن پای فشردند.

در مقابل هجوم ایرادها و انتقادهای وارده، علماء، محققان و مفسران اسلامی آثاری را به طور مستقل در ردّ شبهات به رشته­ی تحریر درآوردند یا در ضمن کتب تفسیری خود به ردّ شبهات مبادرت­ورزیدند.

وجوه تمایز این تحقیق با آثار پیشین از این قرار است:

1- در هیچ­یک از آثار پیشین، شبهات اخلاقی وارد بر قرآن به طور خاص بحث نشده؛ بلکه در لابلای مباحث دیگر بحث گردیده است؛ حال آن که در این تحقیق به طور ویژه به بحث درباره شبهات اخلاقی قرآن پرداخته می شود.

2- در تحقیقات پیشین به شبهات قرآنی با رویکرد کلامی پاسخ داده شده؛ حال آن که در این تحقیق به شبهات از منظر اخلاقی پاسخ داده شده است.

3- در همه­ی آثار تألیف شده در موضوعات مورد بحث یا از اساس به اصل شبهه اشاره نشده و یا اگر هم اصل شبهه بیان شده باشد به نام قائلان و ذکر مأخذ آن­ها اشاره نشده است، بلکه صرفاً با عناوینی مبهم مانند: برخی مخالفان، مارکسیستها و کمونیستها به طرح اجمالی شبهه بسنده شده است. این امر موجب گردیده تا موارد مورد تأکید در کلام شبهه­پردازان پوشیده بماند. لیکن در این تحقیق سعی شده شبهه­پردازان با نام و نشان شناسایی شوند و عین کلام آنها با ذکر منبع نقل شود و پاسخها کاملاً معطوف به نکات مورد تأکید آنها در شبهه باشد.

4- در اکثر آثار پیشین، پاسخ­ها به طور عام و ناظر به شبهات وارده بر کل اسلام است؛ در حالی که در این تحقیق سعی شده حتی الامکان پاسخ­ها بر محور قرآن باشد.

5- پاسخ­های مطرح شده توسط دیگران عمدتاً بر اساس مبانی دینی و یا کاملاً درون دینی است و مخاطب مخالف دین را قانع نمی­سازد؛ لیکن در این تحقیق سعی شده بر اساس مبانی عقلی و عقلایی به رفع شبهه مبادرت شود تا مخاطب با هر دین و عقیده­ای و یا حتی مخاطب بی­دین را قانع سازد.

6- بسیاری از پاسخ­های مطرح شده در آثار دیگر، نقضی است و پاسخ نقضی اصل شبهه را برطرف نمی­کند؛ اما در این تحقیق تلاش شده به روش نقضی به شبهات پاسخ داده نشود.

7- در بسیاری از پاسخ­های ارائه شده توسط دیگران سعی شده از طریق مقایسه آموزه­های قرآن با قوانین کتب آسمانی دیگر به دفاع از قرآن مبادرت شود؛ در حالی که این نوع پاسخ نه مخاطبان سکولار را قانع می­سازد و نه اصل شبهه را برطرف می­نماید.

8- مطالبی که در جهت رفع شبهه­ی غیراخلاقی بودن در آثار دیگر به چشم می­خورد، مجمل است و همه­ی ابعاد شبهه یا اشکالات احتمالی را پوشش نمی­دهد؛ در حالی که این تحقیق بر آن است تمام اشکالات احتمالی­ای را که پیرامون هر پاسخ ممکن است به ذهن برسد، بازگفته و برطرف سازد.

9- در سایر آثار عموماً سبک بیان به صورت جدلی و در بعضی مواقع توهین­آمیز است؛ اما در بیان این تحقیق به هیچ رو کلام توهین­آمیز گفته نشده و تا حد امکان نیز ازخطابه و جدل پرهیز شده است.

10- برخی از شبهاتی که در این تحقیق بررسی شده، به تازگی مطرح شده­اند و تا کنون پاسخی به آنها داده نشده است و نیز سعی شده به شبهات تکراری نیز پاسخ­هایی نو داده شود.

در این تحقیق شبهات اخلاقیِ مطرح شده درباره قرآن در سه محور اهانت، تبعیض و خشونت دسته بندی شده و علاوه بر تقریر کامل هر شبهه، پاسخ­ها نیز به گونه مناسبی از یکدیگر تفکیک شده است.

مراد از شبهه در اینجا سؤالی است که جنبه­ی تنقیصی و خرده گیری بر آموزه های قرآن یا تفسیر سنتی از آنها داشته باشد.

مقصود از اخلاق، اخلاق سکولار یا اخلاق عرفی است که مستقل از دین و یا مقدم بر آن است. در این معنا هنجارها و ارزش های اخلاقی اعتبار و حجّیت خود را از شهود عقلانی و یا توافق عقلاء کسب می کنند؛ نه از اراده و حکم شارع.

طرفداران اخلاق سکولار که قائل به استقلال دین و اخلاق از همدیگر یا تقدم اخلاق بر دین هستند، عقل مستقل منهای شرع و دین و نیز سیره عقلاء و خردمندان را ملاک و میزان اخلاق می­دانند.از دیدگاه آنان آموزه­های دینی می تواند در معرض نقد عقلانی و اخلاقی قرار گرفته و عقلاً و اخلاقاً قابل ارزیابی است و اگر آموزه­های دینی با هنجارهای عقلانی و هویت انسانی و ‌عقل و عرف عقلا سازگار نباشد، غیراخلاقی به شمار می­آید.

از آنجا که شبهه افکنان، آموزه­های قرآنی را با اخلاق عرفی سنجیده و آنها را غیراخلاقی قلمداد کرده­اند، لازم است تا پاسخ آنها در همان ترازو و بر اساس همان ملاک­ها داده شود؛ اما در این میان نباید از معیار مهم عرف و فرهنگ جامعه در عصر نزول هم غافل شد،‌ چرا که این مقوله نیز از مؤلفه­های مهم و مؤثر در فهم صحیح آیات قرآن است.

باورها و احکام دینی موجود در عالم لوح محفوظ و قرآن کریم یا «خردپذیرند» و یا «خردگریز» و به هیچ­وجه «خردستیز» نیستند. در «شریعت در عالم ثبوت» احکام خردستیز وجود ندارد و ساحت مقدس خداوند از جعل و صدور چنین احکامی منزّه است؛ چرا که خدا «حکیم» است و حکیم کسی است که کارهای او هنجارهای عقلانیت را نقض نمی­کند.

به بیان دیگر،‌ جعل و صدور حکم خردستیز از سوی یک قانون گذار با به خاطر جهل اوست یا به خاطر نیاز، یا به خاطر خودخواهی، ‌منفعت­پرستی، ترس، ظلم و سایر رذایل اخلاقی؛ اما از آنجا که ساحت مقدس خداوند از این نقایص و رذائل منزه است، شریعت در مقام ثبوت (لوح محفوظ = قرآن کریم) فاقد احکام خردستیز و غیرحکیمانه است.

پس آموزه­ها و احکام موجود در قرآن یا خردپذیرند و یا خردگریز. خردگریز بودن باورها و احکام دین به معنای آن نیست که عقل درباره ی آنها قضاوتی دارد؛ لیکن از آن فرار می­کند؛ بلکه بدان معناست که این گونه باورها و احکام دینی تن به داوری عقل نمی­دهند و اساساً عقل درباره­ی آنها قضاوتی ندارد. جهت آن این است که به باور برخی آن احکام از مصالح و مفاسدی نشأت می­گیرند که کشف و درک آنها از طریق عقل مستقل از نقل، ممکن نیست و باید در پذیرش آنها تعبّد داشت. اما واقعیت آن است که چنین احکامی ناشی از قرارداد و اعتبار است و قرارداد و اعتبار مبتنی بر جعل فردی یا جمعی است. قراردادها نیز می تواند به گونه های مختلفی باشند و در عین حال، با عقل مخالفتی نداشته باشند. مراد از عقل در این تحقیق عقل عملی است یعنی قوه­ی مدرکه حسن و قبح افعال.

بسیاری قراردادهای عقلاء را شرعی نمی شمارند؛ مگر آن که شرع آنها را امضاء کرده باشد؛ ولی بعضی دیگر آنها را تا جایی که از شرع ردعی بر آن نقل نشده باشد، معتبر می دانند. ایشان در مقام تعلیل این نظر می­گویند:

اولاً، وجود احکام امضایی در شریعت اسلام و وفور آن در مقایسه با احکام تأسیسی بیان­گر این حقیقت است که اسلام قواعد عرفی موجود را امضاء نموده است؛

ثانیاً، در روایتی آمده است: «ما رَأهُ المُسلِمونَ حَسَناً فَهُو عِندَاللهِ حَسنٌ»؛

ثالثاً، اتفاق عقول کثیره نشانه موافقت سید العقلاء و شرع است و هر بنایی که عقلا می­گذارند، شریعت هم آن را درست می­داند.

رابعاً، اگر عرف عقلاء از نظر اسلام مردود تلقّی می­شد، باید در اسلام به وضوح اعلام و بیان می­گردید.

اگرچه در مبنای حجت دانستن سیره عقلاء بدون نظرشارع گفتگوها و اختلاف نظرهایی مطرح است و دلایل موافق و مخالفی بر آن اقامه شده است؛ لیکن از آنجا که مطالب این تحقیق بر پایه اقناع مخاطب غیرمسلمان پی­ریزی شده است و نگاهی برون دینی و عقلانی به مباحث دارد، یکی از مبانی پاسخ به شبهات را همین سیره عقلاء قرار داده است.

به نظر می­رسد شبهه­ی غیر اخلاقی بودن آموزه­های قرآنی از چند دسته عوامل ناشی شده است:

یکی از آنها عوامل متن شناختی است. بی­توجهی به قرینه­های کلامی و غیر کلامی از مهم ترین آنهاست؛ نظیر: بی توجهی به عواملی چون زبان قرآن، سبک قرآن، سیاق قرآن، آیات متّحد الموضوع، شأن گوینده قرآن، جایگاه مخاطب قرآن، زمان نزول قرآن، جغرافیای نزول قرآن، و فرهنگ عصر نزول

دوم، عوامل فرامتنی، نظیر عملکرد ناصواب حاکمان اسلامی یا دشمنی و غرض ورزی نسبت به آموزه های اسلامی و قرآنی است.

سه دسته از شبهاتی که در این تحقیق بررسی شده اند، از این قرار است:

الف. شبهات اهانت آمیز بودن برخی آموزه های قرآنی؛ نظیر شبهه غیراخلاقی بودن اهانت به مخالفان در تعابیر لعن و نفرین قرآن؛ شبهه غیراخلاقی بودن اهانت به غیر مسلمانان در حکم نجاست آنها؛ شبهه غیراخلاقی بودن اهانت به غیرمسلمانان در حکم عدم دوستی با آنها.

ب. شبهات مربوط به اتهام تبعیض آمیز بودن برخی آموزه های قرآنی؛ مانند شبهه غیراخلاقی بودن تبعیض در تأییدبرده­داری، شبهه غیراخلاقی بودن تبعیض در هدایت و گمراهی انسان­ها، شبهه غیراخلاقی بودن تبعیض در تقسیم روزی، شبهه غیراخلاقی بودن تبعیض در مراتب و درجات، شبهه غیراخلاقی بودن تبعیض و اهانت نسبت به اهل کتاب در قانون جزیه، شبهه غیراخلاقی بودن تبعیض در قانون تعدّد زوجات، شبهه غیراخلاقی بودن تبعیض در ازدواج زنان مسلمان با مردان غیرمسلمان

ج. شبهات مربوط به اتهام خشونت­آمیز بودن برخی آموزه­های قرآنی؛ مثل شبهه غیراخلاقی بودن خشونت در حکم جهاد، شبهه غیراخلاقی بودن خشونت در حکم مرتد، شبهه غیراخلاقی بودن خشونت در مجازات­های اخروی، شبهه غیراخلاقی بودن خشونت در مجازات­های دنیوی، شبهه غیراخلاقی بودن خشونت در فرمان ذبح اسماعیل(ع)، شبهه غیراخلاقی بودن قتل فرد بی گناه به دست خضر(ع).