ابزارها و راهکارهای پژوهش قرآنی در اینترنت
•
در این پست طی مقاله ای از آقای احمد اکبری ابزارها و راهکارهای پژوهش قرآنی در اینترنت گزارش شده است.
نویسنده : احمد اکبرى
10 دی 1383
اگر اهل تحقیق و مطالعه باشید، حتماً تاکنون براى پژوهش درباره یک موضوع کلى یا جزئى در جستجوى منابع مورد نیاز خود بودهاید. اطلاع از منابع، شناسایى و در نهایت دسترسى و استفاده از آنها مهمترین مراحل تحقیق و پژوهش شما به حساب مىآیند.
بدیهى است که هر قدر منابع مورد نظر نظامندتر، سامانیافتهتر و کارآمدتر باشند، شما را در امر پژوهش بیشتر یارى مىدهند. در این مسیر، شیرینترین لحظه، زمانى است که با خیالى آسوده منابع را دریابید و با بهترین ابزار و امکانات و راحتترین فهرستها بتوانید مطالب دلخواه خود را تهیه و تنظیم نمایید. آنچه را که تا کنون به عنوان منابع تحقیق خود دنبال مىکردید، غالباً کتاب، مجلاّت و پایانامهها بودند که براى دسترسى به آنها از راههایى مانند: انواع فهرستِ کتابخانهها، نمایههاى مطبوعات و مقالات بانکهاى اطلاعاتى و نرمافزارهاى تخصصى، اقدام مینمودید.
در ابتداى پیدایش اینترنت در کشور ما و حضور آن در حوزههاى مختلف علمى و پژوهشى، به ویژه موضوعات اسلامى، نمىتوانستیم آن را یکى از منابع اصلى کارآمد بدانیم؛ اما با پیشرفت اینترنت، خاصه در حوزههاى علوم اسلامى و عرضه منابع مختلف در آن، اینترنت به عنوان یکى از منابع مهم در کنار سایر منابع در زمینه مختلف پژوهشى به شمار آمد. بعد از آن، بخش قابل توجهى از همان منابع قبلى هم در اینترنت قرار گرفت و اکنون قابل استفاده است و در مورد بسیارى از متون و منابع، زمینهها و امکانات پژوهشى خوبى هم فراهم شده است.
در دنیاى کنونى، کتاب مقدّس «قرآن کریم» نه تنها براى ما مسلمانان محترم است؛ بلکه هر پژوهشگر بى طرفى در دنیا به کتابى که بیش از یک میلیارد نفر به آن احترام مىگذارند، علاقهمند مىشود. شاهد این مدعا آن است که بیش از 70% صفحات اینترنتى قرآنى به زبان انگلیسى و تنها 17% از آنها به زبانهاى عربى و فارسى هستند. طبیعى است که اینترنت به عنوان یک رسانه جهانى، مخاطبان جهانى را در نظر بگیرد و زبان انگلیسى به عنوان پر مخاطبترین زبان جهان، بیشترین مطالب در مورد قرآن کریم را به خود اختصاص بدهد.
قرآنپژوهى در تاریخ، داستان بلندى دارد. جالب است بدانیم قرآن در 900 سال قبل توسط «پیرلوونه رایل (1092 ـ 1165م)» به لاتین ترجمه شد. با آغاز جنگهاى صلیبى و آشنایى بیشتر غرب با جهان اسلام و منابع اسلامى، تب و تاب پژوهش قرآنى در بین مستشرقان بالا گرفت. در غرب دهها عنوان پایاننامه درباره موضوعات قرانى تألیف شده است، که البته در کشورهاى اسلامى هم این نهضت پژوهش و نگارش وجود داشته است و تفسیرهاى متعددى براى قشرهاى مختلف عرضه شده و پایاننامه و مجلات متنوعى به مباحث قرآنى پرداختهاند.
در این مقاله برآنیم که فارغ از معرفى پایگاهها و توصیف محتوایى هر یک از آنها به صورت معمول، روش پژوهش، جستجو، شناسایى و دستیابى به مطالب قرآنى را پیش روى شما نهیم.
محور اصلى بحث، پایگاهها و صفحات فارسى قرآن است و جز در موارد خاص به مطالب سایر زبانها اشاره نمىکنیم.
اکنون شما اینترنت را دوست خود بدانید. براى پژوهش در زمینه قرآن و موضوعات وابسته به آن قبل از هر چیز باید معین کنید که دقیقاً به دنبال چه چیزى هستید؟ این امر به شما کمک مىکند که بدانید از کجا و چگونه و از چه ابزارى آغاز کنید. اگر چه این مرحله بسیار ساده به نظر مىرسد، اما از اهمیت زیادى برخوردار است.
در یک نگاه کلى، دو روش را مىتوان پیش روى کاربران نهاد. البته واضح است که انتخاب هر یک از دو روش، به نوع مطلب و خواسته کاربر بستگى دارد. این دو راه عبارتاند از:
روش اول، مراجعه به موتورهاى جستجو و استفاده از آنها براى دستیابى به مطلب مورد نظر است، و روش دوم، مراجعه به فضاهاى طقهبندى موضوعى در اینترنت است که شاهراههاى اطلاعاتى، فهرستهاى راهنما و دستهبندىهاى موضوعى در پایگاههاى قرآنى و اسلامى را شامل مىشود.
در مورد روش اوّل مطلب خاصى را ارائه نمىکنیم؛ زیرا موتورهاى جستجو و قابلیتهاى آن یک موضوع کلىاند و به موضوعات قرآنى اختصاص ندارند. موتورهاى جستجو یک ابزارند؛ یعنى اطلاعات این پایگاهها توسط کسى جمعآورى و طبقهبندى نشده است؛ بلکه ابزارى وجود دارد که اطلاعات داخل پایگاهها را به صورت خودکار جمعآورى مىکند و صفحات اینترنت را بر اساس خواسته ما مرتب کرده، نمایش مىدهد، از اینرو، در مورد اهمیت و جایگاه روش اوّل در اینجا به بیان مطالبى بسنده مىنماییم.
این روش، زمانى کاربرد بهینه دارد که موتور جستجوى مناسبى را برگزینید و در جستجو نیز واژگان کلیدى خوبى را انتخاب کنید. چنانچه موضوع تحقیقى شما، موضوعى تازه، به روز و جزئى باشد، استفاده از موتورهاى جستجو و شروع کار با آنها بهتر است. چون پایگاه دادههاى موتورهاى جستجو بسیار وسیع است باید موضوع تحقیقى و نیز واژگان کلیدى مرتبط با آن که در کادر جستجو درج مىشوند، کاملاً مشخص و جزئى باشد؛ زیرا با امتحان یک موضوع کلى در موتور جستجوى بزرگ، نتایج بى شمارى ارائه خواهد شد و قطعاً نتایج نامربوط در آنها بسیار خواهد بود. در حال حاضر، بهترین و مناسبترین ابزار براى این کار موتور جستجوى «گوگل» است که امروزه به عنوان معروفترین و قدرتمندترین موتور جستجوى وب شناخته شده و به تعبیر دیگر، براى عده زیادى از کاربران در سراسر دنیا، به صفحه اوّل اینترنت تبدیل شده است.
براى دستیابى به منابع بهتر و مناسبتر از قسمت جستجوى پیشرفته گوگل استفاده کنید. در این قسمت مىتوانید کلمات و عبارات مورد جستجوى خود را به شکلهاى مختلف تعریف کنید و دامنه جستجو را به زبان، قالب هر پرونده (فایل)، زمان ارائه در اینترنت و جایگاه مطلب در صفحات وب محدود کنید. ضمن اینکه مىتوانید جستجوى خود را به نشانى خاصى در اینترنت نیز محدود نمایید.
اما در روش دوم، فرض بر این است که شما مىخواهید از طریق دنبال کردن درخت موضوعات به مطلب مورد نظر خود برسید. براى این کار، چند محور به عنوان رؤوس اصلى خواستههاى شما مدّ نظر است. محورهاى کلى که در این قبیل تحقیقات و پژوهشها متصور است، عبارتاند از:
ـ متن قرآن و ترجمه؛
ـ تفسیر قرآن؛
ـ علوم قرآن؛
ـ مجلاّت و مقالات قرآنى؛
ـ کتابخانه و کتابشناسى قرآن؛
ـ پایاننامههاى قرآنى.
الف ـ متن قرآن و ترجمه
متن قرآن کریم در اینترنت بسیار عرضه شده و به آسانى قابل دستیابى است که البته برخى از آنها همراه با ویژگىهایى متفاوت ارائه شدهاند. براى دسترسى به آیات و سورهها بهترین مورد، جایى است که سوره و شماره آن قابل انتخاب باشد و امکان مقابله بین متن و ترجمه -عملاً ترجمههاى فارسى و انگلیسى- فراهم باشد و کاربر بتواند بهسرعت متن را ملاحظه کند، ترجمه آن را ببینید و یا بین ترجمههاى مختلف به مقایسه بپردازد. از این رو، پایگاههایى که متن قرآن را همراه با اعراب به صورت فونت ارائه کردهاند، بهتر از پایگاههایى هستند که متون را به صورت تصویر ارائه نمودهاند که معمولاً هنگام نمایش از سرعت کمترى برخوردارند.
چنانچه امکان جستجو در متن قرآن با ترجمهها نیز فراهم باشد، امر تحقیق به مراتب آسانتر خواهد بود، و کاربر با سرعت بیشترى به مطالب خود دست مىیابد.
براى این کار، پایگاههاى زیر به عنوان بهترین پایگاههاى داده در اینترنت معرفى مىشوند:
1. پایگاه الشیعه (http://www.al-shia.com/)
با امکان نمایش متن قرآن به صورت PDF و تصویر، و همچنین امکان مشاهده چهار ترجمه فارسى و جستجو در متن قرآن و ترجمهها همراه با امکان شنیدن صوت آیه مورد نظر.
2. پایگاه قرآن مقدس (http://www.holyquran.net/)
با قابلیت جستجو در متن قرآن از طریق وارد کردن کلمه یا عبارت، محدود کردن دامنه جستجو به قسمتى خاص در قرآن.
3. پایگاه حوزه (http://www.hawzah.net/)
با امکان مشاهده متن قرآن و دو ترجمه فارسى آیة الله مکارم و استاد فولادوند و یک ترجمه انگلیسى همراه با امکان آشنایى با سورهها از طریق کتاب «آشنایى با سورهها»، تألیف استاد جواد محدثى.
4. پایگاه (www.usc.edu/dept/msa/quran/index.html)
براى مقایسه ترجمه انگلیسى یوسفعلى، شاکر و پیکثال با همدیگر به صورت آیه به آیه.
ب ـ تفسیر قرآن
به منظور استفاده از تفاسیر، نیاز اولیه کاربر دسترسى به متن تفاسیر و پس از آن، امکانات پژوهش در آنهاست. درباره ارائه متون تفسیرى شیعه پایگاههاى زیر در اختیار کاربران قرار دارد:
1. پایگاه قرآن مقدّس (http://www.holyquran.net/)
متن کامل تفاسیر: المیزان، مجمع البیان، نورالثقلین و تقریب القرآن الى الاذهان در این پایگاه ارائه شده است.
2. پایگاه غدیر (http://www.ghadeer.org/)
این پایگاه شامل متن کامل ترجمه تفسیر المیزان، تفسیر نمونه، تفسیر نور، تسنیم تفسیر قرآن آیة الله جوادى آملى و تفاسیر موضوعى و تک سورهاى از مرحوم شهید مطهرى و استاد قرائتى مىباشد.
3. پایگاه دانشگاه اسلامى (http://www.u-of-islam.org/)
متن کامل تفسیر التبیان، نورالثقلین، کنز الدقائق، تفسیر بنائى، تفسیر امام عسکرى و تفسیر عیاشى در این پایگاه قابل دستیابى است.
پایگاههاى شیعى متأسفانه امکانات پژوهشى مناسبى براى متون اصلى تفسیرى خود فراهم نکردهاند. با این حال در پایگاه «قرآن مقدس» این امکان وجود دارد که کاربر تفسیر هر آیه را با انتخاب یکى از سه تفسیر المیزان، نورالثقلین و تقریبالقرآن الى الاذهان ملاحظه نماید. ضمن اینکه ترجمه انگلیسى هر آیه نیز در کنار آن نمایش داده مىشود. همچنین در این پایگاه امکان کاوش در متن کتابهاى تفسیرى و سایر کتابهاى مربوط به علوم قرآن نیز فراهم مىباشد.
براى دسترسى به منابع تفسیرى اهل سنّت، به پایگاه الاسلام (www.al-islam.com) مراجعه کنید. آنچه در پایگاههاى شیعى به عنوان یک نقطه ضعف نسبت به متون تفسیرى به حساب مىآمد، دقیقاً نقطه مقابله آن را در این پایگاه مىیابید.
امکانات پژوهش بسیار جالبى در این پایگاه طراحى شده است. گرچه بیشتر یا همه این قابلیتها در برخى از پایگاههاى دیگر اهل سنّت نیز وجود دارد، اما در این مجال همین یک پایگاه به عنوان بهترین محیط براى این جهت معرفى میشود.
در صفحه قرآن پایگاه الاسلام مىتوان متن قرآن را به صورت تصویرى زیبا و خوانا همراه با قابلیتهاى ذیل ملاحظه کرد: امکان انتخاب سوره، شماره سوره، شماره آیه، نام قارى، ترجمه قرآن به شش زبانِ: انگلیسى، فرانسه، ترک، مالایى، اندونزیایى و هلندى و امکان انتخاب تفسیر مورد نظر از میان تفاسیر ابن کثیر، جلالین، طبرى و قرطبى. افزون بر اینکه تفسیر هر آیه به صورت جداگانه نمایش داده مىشود و اختیار اعرابگذارى متن تمام متون تفسیرى نیز در اختیار کاربر قرار دارد.
ج ـ علوم قرآنى
مباحث مربوط به علوم قرآنى را در دو پایگاه: حوزه (www.hawzah.net) و بلاغ (www.balagh.net) بیابید. نمودارهاى درختى و مباحث طبقهبندى شده نسبتاً مناسبى در هر دو پایگاه در این زمینه قرار دارد که از طریق درخت موضوعات و ریز موضوعات مىتوانید به مطالب مورد نظر خود دست یابید.
پایگاههاى دیگرى هم در این خصوص مطالبى را به صورت پراکنده آوردهاند. در صورتى که دو پایگاه مذکور شما را از این جهت بىنیاز نکرد، بهتر است براى دسترسى به سایر مطالب، از طریق جستجو یا فهرستهاى مقالات قرآن اقدام کنید.
د ـ مجلاّت و مقالات قرآنى
مقالات قرآنى یکى از گزینههاى مهم و برجستهاى است که مىتواند شما را در جهت تکمیل تحقیق و پژوهش بسیار کمک کند. مقالات و مجلات از این جهت قابل بحثاند که هر دو کاملاً با هم مرتبط هستند و به طور معمول مجلات ارائه دهنده مقالات مىباشند. براى این امر مىتوان به دو طریق اقدام نمود:
1. نشریات و مجلات قرآنى را بشناسید و در صورتى که ـدر اینترنت نیز عرضه شدهاند جداگانه به یکایک آنها مراجعه و هر یک را ملاحظه کنید، که البته این روش را به مطلوب به نظر نمىرسد.
2. مراکز تجمع و ارائه مقالات قرآن در اینترنت را بشناسید و چنانچه مقاله مورد نظر خود را نیافتید، به جستجو متوسل شوید.
براى دسترسى به این گونه مقالات، بهتر است چند پایگاه برجسته در این باره را به خاطر داشته باشید:
1. پایگاه اطلاعرسانى مرکز فعالیتهاى قرآنى دانشجویان کشور (http://www.iska.ir/)
این پایگاه، گزینهاى را به مقالات قرآنى اختصاص داده است و در حال حاضر، در دو بخش: فهرست مقالاتِ دهه هفتاد و نمایش مقالات تمام متن فعالیت مىکند. این پایگاه تا کنون 190 مقاله را با متن کامل ارائه کرده است.
2. جستجوگر پایگاههاى شیعى (http://www.shiasearch.com/)
هم اینک، بخش مقالات گزینه قرآن در این پایگاه شامل 631 عنوان مقاله فارسى است که شما را به جایگاه آن در اینترنت هدایت مىکند. همه این مقالات بر اساس الفبا فهرست شدهاند.
3. پایگاه بلاغ (http://www.balagh.net/)
پایگاه بلاغ، مقالات خوبى را با طبقهبندى موضوعى ارائه کرده است. این مقالات بیشتر از مجلات وابسته به دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم گزینش شده است.
4. پایگاه حوزه (http://www.hawzah.net/)
گزینه قرآن پایگاه حوزه با توجه به نمودار درختى آن، شما را در این راستا کمک مىکند. گرچه بخش عمدهاى از اطلاعات موجود در هر گزینه، گزیدهاى از کتابهاى معتبر است، اما این را نباید فراموش کرد که بسیارى از این گزیدهها خود یک مقاله مناسب به شمار مىآیند.
5. نرمافزارهاى موضوعى اینترنتى
با توجه به اینکه برخى از مطالب اینترنت اخیراً به صورت موضوعى در قالب لوحهاى فشرده عرضه شدهاند، مىتوان از لوح فشرده «قرآن در اینترنت» نسخه 3 به خوبى استفاده نمود. در این برنامه، 770 مقاله قرآنى به صورت تمام متن وجود دارد که براساس زبان، فهرست نویسندگان و فهرست موضوعات (در 24 موضوع) مرتب شدهاند. این برنامه در آبان سال 1382 توسط شبکه اطلاعرسانى نور عرضه گردیده است.
براى دسترسى به مقالات از این طریق، ابتدا به پایگاه «حوزه» بروید و از طریق بخش جستجوى این پایگاه اقدام کنید. مهمترین ویژگى این بخش آن است که متن کامل بالغ بر 0041 شماره مجله از 95 عنوان را در خود جاى داده و در آنها جستجو مىکند. خاصه اینکه بخشى از این مجلات، صرفاً قرآنىاند.
چنانچه از این طریق مطلب خود را نیافتید، بهتر است از طریق موتورهاى جستجو مانند «گوگل» پژوهش خود را سامان دهید.
هـ ـ کتابخانه و کتابشناسى قرآن
گرچه برخى از کتابهاى قرآن را کتب تفسیرى تشکیل مىدهند و در قسمت تفسیر به مهمترین آنها اشاره شد، اما مىتوان براى اطلاع از کتابهاى موجود در اینترنت، به جستجوگر پایگاههاى شیعى مراجعه کرد. این پایگاه بهترین جایى است که فهرستى از کتابهاى قرآنى اینترنتى را فراهم آورده است. کتابها براساس سه شاخصه: وجود متن در اینترنت، فقط معرفى کتاب و امکان بارگزارى (دانلود) فهرست شدهاند. کاربر قادر است از طریق الفباى عناوین و جستجو، به کتاب مورد نظر دست یابد. در جستجو، امکان تعیین دامنه بر اساس چگونگى کتاب در اینترنت یا تاریخ اضافه شدن کتاب به پایگاه نیز وجود دارد.
و ـ پایاننامه
در اینترنت پایاننامهها فقط معرفى مىشوند و کمتر دیده مىشود که متن کامل پایاننامهاى در اینترنت یا جاى دیگر عرضه شود. آنچه مرسوم است و کاربرد هم دارد، معرفى پایاننامه همراه با چکیده آن است.
با این حال، به جرأت مىتوان گفت در اینترنت درباره هیچ موضوعى از موضوعات علوم اسلامى به اندازه قرآن و تفسیر، پایاننامه معرفى نشده است. شما مىتوانید از معرفى 1751 پایاننامه در پایگاه مرکز فعالیتهاى قرآنى دانشجویان کشور (www.iska.ir) اطلاع یابید.
همچنین 1000 پایاننامه در مقطع دکترا و کارشناسى ارشد قرآنى در پایگاه حوزه معرفى شده است، که براساس: موضوع، نویسنده، استاد راهنما، رشتههاى تحصیلى، دانشگاهها و مراکز عالى آموزشى، سالهاى تحصیلى و زبانهاى عربى و انگلیسى مرتب شده است.
در خاتمه لازم است به این نکته اشاره شود که آنچه گفته شد مهمترین محورهایى بودند که بیشتر پژوهشگران و محققان مىتوانند در تحقیقات خود از آنها بهره ببرند؛ اما این مسئله هرگز به این معنا نیست که کارهاى دیگر پژوهشى که با موضوعات دیگرى نظیر هنر و قرآن، کارهاى گرافیکى و صوتى و تصویرى و همخانوادههاى آن تحقیق به حساب نیایند، یا از ارزش کمترى برخوردار باشند. بنابراین، علاقهمندان به این مطالب نیز مىتوانند در این جهت از اینترنت استفاده مطلوب را ببرند. عمده پایگاههایى که از آنها نام برده شد، بخشى از فضاى حود را به این قبیل فعالیتها و آثار اختصاص دادهاند که در جاى خود قابل تقدیر و استفاده است.