سفارش تبلیغ
صبا ویژن

مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

چکیده پایان نامه های قرآنی

چکیده پایان نامه های قرآن تا سال 83 تا جایی که امکان داشته است،‌ از سراسر کشور تهیه شده و طی چهار جلد منتشر گردیده و مجموع پایان نامه های چکیده نویسی شده در این چهار جلد 2100 پایان نامه است. برای آشنایی بیش تر شما را به مقدمه جلد سوم  توجه می دهم. 

چکیده پایان نامه های قرآنی - به روز رسانی :  9:5 ع 87/7/6عنوان آخرین نوشته : تغییرات در اسلامدر مقدمه آن چنین آمده است:

چکیده‌های‌ پایان‌نامه‌های‌ قرآنی‌ گوشه‌ای‌ از رویکرد زاید الوصف‌ فرهیختگان‌ کشور را به‌ سوی‌ قرآن‌، این‌ مائده‌ی‌ آسمانی‌ به‌ برکت‌ انقلاب‌ اسلامی‌ نشان‌ می‌دهد. اینک‌ پس‌ از انتشار سومین‌ جلد از چکیده‌ی‌ پایان‌نامه‌های‌ قرآنی‌ مناسب‌ به‌ نظر می‌رسد، به‌ 1600 پایان‌نامه‌های‌ نگاشته‌ شده‌ در زمینه‌ی‌ قرآن‌ نگاهی‌ کوتاه‌ افکنده‌ شود و آماری‌ از حاصل‌ تلاش‌ ایشان‌ انعکاس‌ یابد.

پایان‌نامه‌های‌ قرآنی‌ از جهاتی‌ چند درخور بررسی‌ است‌ که‌ در اینجا به‌ برخی‌ از آنها پرداخته‌ می‌شود:


1. پیشینه‌ی‌ تدوین‌ پایان‌نامه‌ی‌ قرآنی‌

تا آنجا که‌ اطلاعات‌ به‌ دست‌ آمده‌، نشان‌ می‌دهد، اولین‌ پایان‌نامه‌ی‌ قرآنی‌ تدوین‌ یافته‌، «شیخ‌ طبرسی‌ و مجمع‌ البیان‌» نام‌ دارد که‌ حسین‌ کریمان‌، آن‌ را به‌ منظور اخذ دکترای‌ خود در رشته‌ی‌ زبان‌ و ادبیات‌ فارسی‌ به‌ راهنمایی‌ دکتر علی‌ اصغر حکمت‌ از دانشکده‌ی‌ ادبیات‌ دانشگاه‌ تهران‌ فراهم‌ ساخته‌است‌.

بیشترین‌ پایان‌نامه‌ها از سال‌ 1369 تاکنون‌ به‌ نگارش‌ درآمده‌ و آمار آن‌ در این‌ سال‌ها به‌ این‌ شرح‌ است‌:

سال‌ 69: 26 عدد، سال‌ 70: 51 عدد، سال‌ 71: 50 عدد، سال‌ 72: 90 عدد، سال‌ 73: 132 عدد، سال‌ 74: 187 عدد، سال‌ 75: 176 عدد، سال‌ 76: 157 عدد، سال‌ 77: 214 عدد، سال‌ 78: 194 عدد، سال‌ 79: 169 عدد.


2. دانشگاه‌های‌ محل‌ تدوین‌ پایان‌نامه‌ها 

بیشترین‌ پایان‌نامه‌ها به‌ ترتیب‌ در این‌ دانشگاه‌ها به‌ نگارش‌ درآمده‌است‌:

دانشگاه‌ آزاد اسلامی‌ تهران‌، واحد مرکزی‌: 343 عدد، دانشگاه‌ تهران‌: 262 عدد، دانشگاه‌ آزاد اسلامی‌ تهران‌ واحد شمال‌: 161 عدد، دانشگاه‌ قم‌: 130 عدد، دانشگاه‌ آزاد اسلامی‌ واحد اراک‌: 128 عدد، دانشگاه‌ آزاد اسلامی‌، واحد اراک‌: 110، دانشگاه‌ تربیت‌ مدرس‌: 101.

 

3. رشته‌های‌ تحصیلی‌ 

بیشترین‌ پایان‌نامه‌های‌ قرآنی‌ به‌ ترتیب‌ به‌ این‌ رشته‌ها تعلق‌ دارد:

علوم‌ قرآن‌ و حدیث‌: 1002 عدد، زبان‌ و ادبیات‌ فارسی‌: 194، زبان‌ و ادبیات‌ عرب‌: 133 عدد.

 

4. مقطع‌ تحصیلی‌

از حدود 1600 پایان‌نامه‌ی‌ معرفی‌ شده‌، تنها 73 عدد آن‌ در دوره‌ی‌ دکترا تدوین‌ شده‌است‌.


5. استادان‌ راهنما

بیشترین‌ راهنمایی‌های‌ پایان‌نامه‌ها به‌ ترتیب‌ بر عهده‌ی‌ این‌ فرزانگان‌ بوده‌است‌:

دکتر سیدمحمدباقر حجتی‌: در مجموع‌ 337 عدد و هر سال‌ به‌طور میانگین‌ حدود 30 عدد، دکتر احمد بهشتی‌: در مجموع‌ 66 و در سال‌ به‌طور میانگین‌ 6 عدد، آیت‌ الله‌ محمد هادی‌ معرفت‌: در مجموع‌ 60 عدد و در هر سال‌ به‌طور میانگین‌ حدود 5 عدد، دکتر سید مرتضی‌ آیت‌ الله‌ زاده‌ شیرازی‌: در مجموع‌ 49 عدد و در هر سال‌ به‌طور میانگین‌ حدود 4 عدد.

به‌ هر حال‌، این‌ چکیده‌ها که‌ به‌ منظور اطلاع‌رسانی‌ به‌ قرآن‌پژوهان‌ فراهم‌ شده‌، پیشینه‌ی‌ پژوهش‌های‌ قرآنی‌ را در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش‌ عالی‌ نشان‌ می‌دهد و موضوعات‌ ناپژوهیده‌ را از موضوعات‌ تکراری‌ باز می‌شناساند. نیز اطلاعات‌ خامی‌ را به‌ اهل‌ تحقیق‌ عرضه‌ می‌کند که‌ به‌ کمک‌ آن‌ می‌توانند به‌ ارزیابی‌ تحقیقات‌ قرآنی‌ بپردازند و شیوه‌هایی‌ را جهت‌ بهینه‌سازی‌ این‌ تحقیقات‌ عرضه‌ کنند. 

روش‌ تهیه‌ی‌ چکیده‌ها، مراجعه‌ به‌ دانشگاه‌ها و مراکز آموزش‌ عالی‌ و اقتباس‌ اطلاعات‌ لازم‌ از مندرجات‌ روی‌ جلد و فهرست‌ مطالب‌ و احیاناً مقدمه‌ یا چکیده‌ی‌ پایان‌نامه‌ها بوده‌است‌.

در این‌ اثر هشت‌ نمایه‌ به‌ شرح‌ ذیل‌ فراهم‌ آمده‌است‌: موضوعی‌، نویسندگان‌، رشته‌ها، دانشگاه‌ها و مراکز آموزش‌ عالی‌، استادان‌ راهنما، زمانی‌، عناوین‌ به‌ زبان‌ عربی‌ و عناوین‌ به‌ زبان‌ انگلیسی‌.

هر یک‌ از این‌ نمایه‌ها اطلاعات‌ سودمندی‌ را به‌ اهل‌ تحقیق‌ عرضه‌ می‌کند؛ اما آنچه‌ آنان‌ را بیشتر سود می‌رساند، نمایه‌ی‌ موضوعی‌ است‌. این‌ نمایه‌ بر اساس‌ واژگان‌ کلیدی‌ مندرج‌ در عنوان‌ پایان‌نامه‌ها تهیه‌شده‌است‌؛ این‌چنین‌ که‌ هر واژه‌ی‌ کلیدی‌ به‌ صدر عنوان‌ پایان‌نامه‌ی‌ مربوط‌ انتقال‌ یافته‌ و به‌ جای‌ آن‌، سه‌ نقطه‌ (...) نهاده‌شده‌است‌ و برای‌ تمایز آن‌ از عنوان‌، خط‌ تیره‌ای‌ (ـ) میان‌ آن‌ دو قرار داده‌شده‌است‌. به‌ منظور بهره‌رسانی‌ افزونتر این‌ نمایه‌، موضوعات‌ مشابهی‌ که‌ با نام‌های‌ مترادف‌ یا متقاربی‌ مورد تحقیق‌ قرار گرفته‌، پس‌ از علامت‌ ارجاع‌ نشان‌ داده‌شده‌است‌.

شیوه‌ی‌ تنظیم‌ چکیده‌ها بر اساس‌ عنوان‌ پایان‌نامه‌ها و به‌ ترتیب‌ الفبایی‌ است‌. ذیل‌ هر عنوان‌ علاوه‌ بر چکیده‌، مشخصات‌ پایان‌نامه‌ی‌ مربوط‌ ذکر شده‌است‌. این‌ مشخصات‌ عبارت‌اند از: نام‌ خانوادگی‌ و نام‌ نویسنده‌، مقطع‌ تحصیلی‌، رشته‌ی‌ تحصیلی‌، نام‌ مؤسسه‌ی‌ آموزشی‌، نام‌ خانوادگی‌ و نام‌ استاد راهنما و سال‌ دفاع‌ از پایان‌نامه‌.

در پایان‌ بر خود لازم‌ می‌دانم‌ از تمام‌ کسانی‌ که‌ به‌ نشر این‌ اثر اهتمام‌ ورزیدند، به‌ویژه‌ آقای‌ برزین‌ ضرغامی‌ تشکر و قدردانی‌ به‌ عمل‌ آورم‌.

جعفر نکونام‌ ـ پاییز 1380

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

خلاصه این چهار جلد را می توانید از اینجا دانلود کنید.


پژوهشی در مصحف امام علی(ع)

کتاب «پژوهشی در مصحف امام علی(ع)» به همت انتشارات کتاب مبین، رشت به سال 1382 انتشار یافته است. اینک برای آشنایی بیش تر مقدمه آن را می آوریم.

نمایش تصویر در وضیعت عادی

در مقدمه این کتاب چنین آمده است:‌

مصحف‌ امام‌ علی(ع) یکی‌ از موضوعات‌ پرسابقه‌ و در عین‌ حال‌ پرمسئله‌ در حوزه‌ی‌ علوم‌ قرآن‌ تلقی‌ می‌شود.

پیشینه‌ی‌ توجه‌ نویسنده‌ به‌ این‌ موضوع‌ به‌ تحقیقات‌ مربوط‌ به‌ رساله‌ی‌ دکتری‌ برمی‌گردد که‌ در آن‌ بررسی‌ روایات‌ ترتیب‌ نزول‌، مورد اهتمام‌ قرار گرفته‌ بود. در بررسی‌ سابقه‌ی‌ بحث‌ ترتیب‌ نزول‌ به‌ روایاتی‌ برخوردیم‌، حاکی‌ از این‌ که‌ پیامبراسلام‌(ص‌) به‌ امام علی(ع)، دستور فرمود که‌ قرآن‌ را جمع‌ کند و آن‌ امام‌، قرآن‌ را به‌ ترتیب‌ نزول‌ فراهم‌ آورد و در مقابل‌، با تأکیدات‌ فراوانی‌ از سوی‌ دانشمندان‌ اسلامی‌ مواجه‌ شدیم‌، مبنی‌ بر این‌ که‌ ترتیب‌ مصحف‌ عثمانی علیرغم‌ آن‌ که‌ برخلاف‌ترتیب‌ نزول‌ فراهم‌ شده‌ است‌، توقیفی‌ و موافق‌ نظر پیامبراسلام‌(ص‌) است‌. ملاحظه‌ی‌ این‌ تعارض‌، نویسنده‌ را بر آن‌ داشت‌ که‌ واقعیت‌ امر را مورد کاوش‌ قرار دهد. حاصل‌ کار اثری‌ با عنوان‌ مصحف‌ امام‌ علی(ع) و سه‌ مصحف‌ دیگر بود که‌ در سال‌ 1378 به‌ شکل‌ نامطلوبی‌ به‌ چاپ‌ رسید.

در این‌ اثر، محور بحث‌ بر این‌ قرار گرفته‌ بود که‌ ترتیب‌ توقیفی‌ و مورد تأیید پیامبراسلام‌(ص‌) همان‌ ترتیب مصحف‌ امام علی(ع) بوده‌ و هیچ‌ دلیل‌ معتبر و قانع‌کننده‌ای‌ بر این‌ که‌ ترتیب‌ مصحف‌ عثمانی‌، مورد تأیید آن‌ حضرت‌ بوده‌ باشد، وجود ندارد.

برخی‌ از ملاحظات‌ نظیر غیرضرور بودن‌ بعضی‌ از مباحث‌، لزوم‌ تجدید نظر در پاره‌ای‌ از مطالب‌، مناسبت‌ بعضی‌ از مباحث‌ جدید و پاسخ‌گویی‌ به‌ شماری‌ از سئوالات‌ مطرح‌ درباره‌ی‌ مصحف‌ علی(ع‌) نویسنده‌ را بر آن‌ داشت‌ که‌ آن‌ اثر را مورد بازبینی‌ کلی‌ قرار داده‌ و پاره‌ای‌ از مطالب‌ آن‌ را حذف‌ کرده‌ و بسیاری‌ از مطالب‌ جدید را بر آن‌ افزوده‌ و برخی‌ از مطالب‌ پیشین‌ را منقّح‌ سازد.

اثر حاضر، پس‌ از آن‌ که‌ کتاب‌ ارزشمند دانشمند محترم‌ آقای‌ سیدمحمدعلی‌ ایازی‌ با عنوان‌ مصحف‌ امام‌ علی‌‌(ع‌) به‌ چاپ‌ رسیده‌ و در آن‌، موافق‌ نزول‌ بودن‌ ترتیب‌ مصحف‌ آن‌ حضرت‌ مورد انکار جدّی‌ قرار گرفته‌ است‌، دارای‌ اهمّیّت‌ تلقی‌ می‌شود؛ زیرا در این‌ اثر به‌ بسیاری‌ از اشکالات‌ نامبرده‌ در این‌ زمینه‌ پاسخ‌ داده‌ می‌شود.

مباحث‌ این‌ اثر در پنج‌ فصل‌ آمده‌ است‌: در فصل‌ اول‌، وصف‌ دانش‌ قرآنی‌ امام‌ علی‌ با تکیه‌ بر بیانات‌ آن‌ حضرت‌ و صحابه‌ و تابعان‌ و ائمه‌ آمده‌ و در فصل‌ دوم‌، سرگذشت‌ مصحف‌ امام‌ علی‌(ع‌) از عهد رسول‌خدا(ص‌) تا زمان‌ امام‌عصر(ع‌) گزارش‌ شده‌ است‌. در فصل‌ دوم‌، از موافق‌ نزول‌ بودن‌ ترتیب‌ مصحف‌ امام علی‌(ع‌) سخن‌ رفته‌ و به‌ پاره‌ای‌ از سئوالاتی‌ که‌ در این‌ زمینه‌ مطرح‌بوده‌، پاسخ‌ داده‌شده‌است‌. در فصل‌ سوم‌، ترتیب‌ مصحف‌ امام علی‌(ع‌) با استناد به‌ ادلّه‌ای‌ براساس‌ توقیف‌ و بیان‌ رسول‌خدا(ص‌) خوانده‌شده‌ و به‌ برخی‌ از ایراداتی‌ که‌ دراین‌خصوص‌ وارد کرده‌اند، پاسخ‌ گفته‌شده‌است‌ و سرانجام‌، در فصل‌ چهارم‌، درباره‌ی‌ محتوای‌ مصحف‌ امیرمؤمنان‌(ع‌) بحث‌ شده‌ و برخی‌ از زوایای‌ مبهم‌ آن‌ روشن‌گردیده‌است‌.

جعفر نکونام‌ / پاییز 81

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

 

نسخه الکتروینکی این کتاب را می توانید از اینجا دانلود کنید. در ضمن،‌ این کتاب در نرم افزار «مشکاة‌ الانوار» نیز موجود است.


درآمدی بر تاریخ گذاری قرآن

کتاب «درآمدی بر تاریخ ‏گذاری قرآن» به همت نشر هستی ‏نما، تهران، در سال 1380 منتشر شده است. اینک برای آشنایی بیش تر با این کتاب به نقل مقدمه آن مبادرت می کنیم:

نمایش تصویر در وضیعت عادیدر مقدمه‌ این کتاب چنین آمده است: 

تاریخ‌گذاری‌ قرآن‌، چنان‌که‌ از نامش‌ پیداست‌، عبارت‌ از تعیین‌ تاریخ‌ نزول‌ وحی‌هایی‌ که‌ بر پیامبراسلام(ص) در طول‌ دوره‌ی‌ بیست‌ و سه‌ ساله‌ی‌ نبوتش‌ فرود می‌آمده‌است‌؛ چه‌ این‌ وحی‌ها یک‌ سوره‌ی‌ تمام‌ یا بخشی‌ از یک‌ سوره‌ بوده‌ باشد. ما تعبیری‌ که‌ در این‌ اثر از هر بخش‌ از وحی‌ نازل‌ شده‌ بر رسول‌خدا(ص) اعم‌ از یک‌ سوره‌ی‌ تمام‌ یا بخشی‌ از یک‌ سوره‌، برگزیده‌ایم‌، واحد نزول‌ است‌.

ضرورت‌ پرداختن‌ به‌ تاریخ‌گذاری‌ واحدهای‌ نزول‌ قرآن‌ از آن‌ روست‌ که‌ قرآن‌ نزول‌ تدریجی‌ داشته‌ و همسان‌ کتاب‌های‌ آسمانی‌ پیشین‌ یکباره‌ نازل‌ نگردیده‌است‌. قرآن‌ به‌ تناسب‌ مقتضیات‌ و حاجاتی‌ که‌ در طول‌ بیست‌ و سه‌ سال‌ نبوت‌ پیامبراسلام(ص) به‌ وجود می‌آمده‌است‌، سوره‌ یا آیاتی‌ از آن‌ نازل‌ می‌گردیده‌است‌. 

گاهی‌ این‌ مقتضیات‌ و حاجات‌، اندیشه‌های‌ خرافی‌ و نادرستی‌ بوده‌است‌ که‌ قوم‌ پیامبراسلام(ص) داشتند و ایجاب‌ می‌کرده‌است‌ که‌ خدای‌ تعالی‌ با نزول‌ آیاتی‌ سستی‌ و نادرستی‌ آن‌ اندیشه‌ها را خاطرنشان‌ سازد؛ نظیر آن‌که‌ مشرکان‌ مکه‌ می‌اندیشیدند خداوند فرزندانی‌ دارد و فرشتگان‌ دختر اویند یا عقیده‌ داشتند که‌ آدمی‌ با مرگ‌ نابود می‌شود و پس‌ از مرگ‌ زندگی‌ دیگری‌ در میان‌ نیست‌ یا یهودیان‌ می‌پنداشتند، بندگان‌ برگزیده‌ی‌ خدایند و عُزَیر فرزند اوست‌ یا مسیحیان‌ تصور می‌کردند که‌ مسیح(ع) پسرخداست‌.

گاهی‌ مقتضیات‌ نزول‌ قرآن‌، رسم‌ها و رفتارهای‌ نادرستی‌ بوده‌است‌ که‌ در میان‌ مردم‌ آن‌ عصر معمول‌ بوده‌ و مناسب‌ می‌افتاده‌است‌ خداوند در قرآن‌ از آن‌ سرزنش‌ کند؛ مانند پرستش‌ بتان‌ و خوردن‌ گوشت‌ مردار و رباخواری‌، زنده‌ به‌ گور کردن‌ دختران‌، دستگیری‌ نکردن‌ از تهیدستان‌ و یتیمان‌، به‌ سخریه‌ گرفتن‌ پیامبر9 و پیروان‌ او، دروغ‌ شمردن‌ آموزه‌های‌ قرآن‌ و بازداشتن‌ پیامبر9 از برگزاری‌ نماز و ساحر و کاهن‌ و دیوانه‌ خواندن‌ او که‌ همگی‌ از سوی‌ مشرکان‌ به‌ وقوع‌ می‌پیوست‌ و این‌ امور ایجاب‌ می‌کرد که‌ خداوند در پاسخ‌ به‌ این‌ تهمت‌ها و شبهه‌ها و رفتارها و رسم‌های‌ ناصواب‌ و یا به‌ منظور آرامش‌بخشی‌ پیامبر(ص) و مسلمانان‌ و دعوت‌ آنان‌ به‌ پایداری‌ و تهدید مشرکان‌ آیات‌ و سوره‌هایی‌ را نازل‌ کند.

گاهی‌ در میان‌ مسلمانان‌ حوادثی‌ رخ‌ می‌نمود که‌ نزول‌ آیاتی‌ را ایجاب‌ می‌کرد؛ مثل‌ ترس‌ یا فرار از دشمن‌ در جنگ‌ یا کندی‌ و سستی‌ از شرکت‌ در آن‌ یا اختلاف‌ در تقسیم‌ غنایم‌ یا پیش‌دستی‌ بر پیامبر9 و ایجاد مزاحمت‌ برای‌ آن‌ حضرت‌ یا تهمت‌ به‌ همسر او یا در مقابل‌ ایثار و جهاد گروهی‌ و یا سئوالاتی‌ که‌ در میان‌ مسلمانان‌ در زمینه‌های‌ گوناگون‌ مثل‌ جنگ‌ در ماه‌ حرام‌ و نزدیکی‌ با زنان‌ به‌ هنگام‌ حیض‌ مطرح‌ می‌شد و اقتضا می‌کرد، برای‌ انذار و تبشیر و پاسخ‌دهی‌ به‌ این‌ امور آیاتی‌ نازل‌ گردد. 

گاهی‌ رفتارهای‌ یهودیان‌ مدینه‌ مثل‌ رباخواری‌، پیمان‌شکنی‌ با مسلمانان‌، همکاری‌ با مشرکان‌ بر ضد مسلمانان‌ نزول‌ آیاتی‌ را موجب‌می‌گردید.

بنابراین‌ اغراق‌ نیست‌ اگر گفته‌ شود که‌ تمام‌ قرآن‌ به‌ تناسب‌ حاجات‌ فکری‌ و عملی‌ مخاطبان‌ عصر نزول‌ اعم‌ از مشرکان‌ بت‌پرست‌ و اهل‌ کتاب‌ یهود و نصاری‌ در مکه‌ و مدینه‌ نازل‌ شده‌است‌ و به‌ تعبیر دیگر، تمام‌ آیات‌ قرآن‌ اسباب‌ نزول‌ دارد؛ چه‌ آیاتی‌ که‌ به‌طور مستقیم‌ ناظر به‌ اعتقادات‌ و رسوم‌ و رفتارهای‌ مردم‌ عصر نزول‌ بوده‌ یا آیاتی‌ که‌ در زمینه‌ی‌ مردمان‌ و رخدادهای‌ قبل‌ یا بعد از آن‌ عصر بوده‌است‌؛ بنابراین‌، حتی‌ آیاتی‌ مانند آیات‌ قصص‌ قرآن‌ نیز بی‌ارتباط‌ با مردم‌ آن‌ عصر نازل‌ نشده‌است‌؛ زیرا قرآن‌ دو نوع‌ اسباب‌ نزول‌ داشته‌است‌: یک‌ نوع‌ از آن‌، عبارت‌ از همان‌ رویدادهایی‌ است‌ که‌ در کتاب‌های‌ اسباب‌ نزول‌ مندرج‌ است‌ که‌ می‌توان‌ از آن‌ به‌ اسباب‌ نزول‌ خاص‌ تعبیر کرد و نوع‌ دیگر شرایط‌ و مقتضیات‌ عمومی‌ حاکم‌ بر مردم‌ آن‌ عصر مانند اعتقادات‌، رسوم‌ و رفتارهای‌ عام‌ موجود در میان‌ آن‌ مردم‌ است‌ که‌ می‌توان‌، آن‌ را اسباب‌ نزول‌ عام‌خواند.

بنابراین‌، باید گفت‌: قرآن‌ طنابی‌ است‌ که‌ در عصر پیامبراسلام‌(ص) از آسمان‌ به‌ زمین‌ فروافکنده‌ شده‌است‌ تا در مواقع‌ و مناسبت‌های‌ لازم‌ مردمان‌ آن‌ عصر را از چاه‌ تاریکی‌ و جهالت‌ و گمراهی‌ بیرون‌ آورد و به‌ مقام‌ قرب‌ الهی‌ بالا کشد؛ براین‌اساس‌، یک‌سوی‌ این‌ طناب‌ خدا و آموزه‌های‌ اوست‌ و سوی‌ دیگر آن‌، حالات‌ و مقتضیات‌ مردم‌ عصر نزول‌ است‌؛ ازاین‌رو، نگاه‌ به‌ یک‌سو و غفلت‌ از سوی‌ دیگر فهم‌ روشن‌ و درستی‌ را از آیات‌ قرآن‌ به‌ دست‌ نمی‌دهد و نسل‌هایی‌ را که‌ در اعصار و جوامع‌ بعدی‌ هستند، به‌ روشنی‌ و درستی‌ نمی‌تواند راهنما باشد. راهنمایی‌ گرفتن‌ از این‌ کتاب‌ جاوید و تطبیق‌ درست‌ حاجات‌ و مسائل‌ و رخدادهای‌ اعصار و امصار بعدی‌ و تبیین‌ آنها از رهگذر این‌ تطبیق‌ منوط‌ به‌ آن‌ است‌ که‌ مطابقت‌ وموافقت‌ و تناسب‌ قرآن‌ با حاجات‌ و مسائل‌ و رخدادهای‌ مردم‌ عصر نزولش‌ شناخته‌شود.

می‌توان‌ گفت‌: هیچ‌ آیه‌ای‌ از قرآن‌ در عصر نزول‌ به‌طور مطلق‌ و عام‌ شامل‌ همه‌ی‌ افراد و جوامع‌ بشری‌ در هر عصر و نسل‌ نازل‌ نشده‌است‌؛ چرا که‌ حاجات‌ و مسائل‌ و مقتضیات‌ بشری‌ در تمام‌ اعصار و جوامع‌ ثابت‌ و همسان‌ نیست‌ و چنین‌ نزولی‌ مستلزم‌ آن‌ است‌ که‌ لااقل‌ بخشی‌ از قرآن‌که‌ ویژه‌ی‌ اعصار بعدی‌ نازل‌ شده‌، به‌ تناسب‌ حاجات‌ و مقتضیات‌ عصر نزولش‌ نازل‌ نشده‌ باشد؛ حال‌ آن‌که‌ این‌ امر با بلاغت‌ قرآن‌ سازگار نیست‌؛ چون‌ بلاغت‌ عبارت‌ است‌ از سخن‌گفتن‌ گوینده‌ به‌ تناسب‌ حال‌ و مقام‌ مخاطب‌ حاضر در وقت‌ و مکان‌خطاب‌.

براین‌ اساس‌، باید گفت‌ که‌ حتی‌ عام‌ها و مطلق‌های‌ قرآن‌ نیز بدون‌ قرینه‌ای‌ که‌ عموم‌ و اطلاق‌ آنها را تأیید کند، عموم‌ و اطلاق‌ ندارند؛ بلکه‌ تنها به‌ مواردی‌ انصراف‌ دارند که‌ در عصر نزول‌ وجود داشته‌است‌.

البته‌ این‌ سخن‌ به‌ این‌ معنا نیست‌ که‌ قرآن‌ جاویدان‌ نیست‌ و برای‌ هر عصر و نسل‌ توان‌ راهنمایی‌ ندارد؛ بلکه‌ به‌ این‌ معناست‌ که‌ در هر عصر و نسل‌ باید آیات‌ قرآن‌ را از نو بر حاجات‌ و مسائل‌ و رخدادهای‌ آن‌ عصر و نسل‌ تطبیق‌ کرد؛ چنانچه‌ حاجات‌ و مقتضیات‌ اعصار و نسل‌های‌ بعدی‌ همسان‌ همان‌ حاجات‌ و مقتضیات‌ عصر نزول‌ باشد، همان‌ حکمی‌ که‌ بر مردم‌ عصر نزول‌ حاکم‌ بوده‌است‌، بر مردم‌ اعصار بعدی‌ نیز ساری‌ و جاری‌ است‌ و این‌ سخن‌ هرگز به‌ این‌ معنا اشاره‌ ندارد که‌ بسا پاره‌ای‌ از حاجات‌ و مسائلی‌ در اعصار بعدی‌ هست‌ که‌ قرآن‌ نمی‌تواند پاسخ‌گوی‌ آنها باشد؛ بلکه‌ تنها به‌ اشاره‌ می‌رساند که‌ پاره‌ای‌ از امور جدید با آیات‌ قرآن‌ انطباق‌ کامل‌ نمی‌یابد و البته‌ بدون‌ راه‌حل‌ قرآنی‌ نیزنیست‌.

توضیح‌ مطلب‌، آن‌ است‌ که‌ آیات‌ قرآن‌ نسبت‌ به‌ مسائل‌ و حاجات‌ و مقتضیات‌ اعصار و امصار بعدی‌ سه‌ گونه‌اند: 

برخی‌ از آیات‌ نظیر آیات‌ مربوط‌ به‌ برده‌داری‌ دیگر مصداق‌ ندارند؛ لذا امروزه‌ از خصوص‌ این‌ آیات‌ نمی‌توان‌ استفاده‌ کرد؛ مگر از مناطات‌ و ملاکات‌ این‌ آیات‌ که‌ از رهگذر تدبّر در آنها کشف‌ می‌گردد و عمومات‌ و اطلاقاتی‌ را به‌ دست‌ می‌دهد که‌ می‌توان‌ بر مصادیق‌ مشابه‌ برده‌داری‌ نیز نظیر کارگری‌ و خدمت‌گزاری‌ تطبیق‌ داد.

برخی‌ از آیات‌ مثل‌ آیات‌ مرتبط‌ با مجسمه‌، و صوت‌ و کف‌ زدن‌، امروزه‌، مصادیق‌ آنها وجود دارند؛ اما همه‌ی‌ آن‌ ویژگی‌های‌ عصر نزول‌ را به‌ همراه‌ ندارد؛ به‌خصوص‌ ویژگی‌هایی‌ که‌ ملاک‌ و مناط‌ حکم‌ بوده‌است‌. با این‌ آیات‌ نیز، باید همان‌ معامله‌ای‌ را کرد که‌ درباره‌ی‌ آیات‌ قبل‌ پیشنهاد شد؛ یعنی‌ به‌ ملاک‌ و مناط‌ آن‌ آیات‌ توجه‌ کرد و آنها بر مصادیق‌ مشابه‌ تطبیق‌نمود.

برای‌ خصوص‌ شماری‌ از موضوعات‌ و مسائل‌ و حاجات‌ روز نیز آیاتی‌ در قرآن‌ و حتی‌ در احادیثی‌ از معصومان‌(ع) به‌ چشم‌ نمی‌خورد؛ مثل‌ نماز در دو قطب‌، تلقیح‌ خارج‌ از رحم‌، بیمه‌ و تکنولوژی‌؛ اما این‌ امور نیز بدون‌ راه‌حل‌ و پاسخ‌ قرآنی‌ نیستند؛ منتها با استناد به‌ مناطات‌ و ملاکات‌ آیاتی‌ که‌ بر مردم‌ عصر نزول‌ نازل‌ شده‌ و تطبیق‌ آنها بر این‌ موضوعات‌ و مسائل‌.

پاسخ‌گویی‌ روزآمد قرآن‌ از رهگذر تطبیق‌ مستمر آن‌ بر موضوعات‌ و مسائل‌ نوآمد است‌ و این‌ جز با شناخت‌ مناسبت‌ آیات‌ با موضوعات‌ و مسائل‌ عصر نزولش‌ به‌ صحت‌ مقرون‌ نخواهد بود. تا زمانی‌ که‌ به‌ درستی‌ و روشنی‌ مناسبات‌ و مقتضیات‌ عصر نزول‌ قرآن‌ شناخته‌ نشود، به‌ نحو صحیح‌ نمی‌توان‌ از قرآن‌ برای‌ اعصار بعدی‌ بهره‌ برد.

راه‌ شناخت‌ این‌ مهم‌ موضوعی‌ است‌ که‌ در این‌ اثر به‌ مباحث‌ بنیادی‌ آن‌ پرداخته‌ شده‌است‌ و آن‌ عبارت‌ است‌ از مطالعه‌ی‌ تاریخ‌ نزول‌ آیات‌.

پنهان‌ نماند که‌ اگرچه‌ غرض‌ از تاریخ‌گذاری‌ قرآن‌ در این‌ اثر، این‌ است‌ که‌ تعیین‌ شود، فلان‌ سوره‌ یا فلان‌ آیات‌ قرآن‌ در کدام‌ روز یا ماه‌ یا سال‌ و یا دوره‌ نازل‌ شده‌است‌، اما باید دانست‌ که‌ تعیین‌ تاریخ‌ نزول‌ آیات‌ و سوره‌های‌ قرآن‌ بدون‌ بررسی‌ و تحقیق‌ همه‌ جانبه‌ی‌ قرآن‌ و روایات‌ مختلف‌ اسباب‌ نزول‌، ترتیب‌ نزول‌ و سیره‌ی‌ نبوی‌ امکان‌ ندارد.

بنابراین‌، تاریخ‌گذاری‌ قرآن‌ مبتنی‌ بر به‌ دست‌ دادن‌ تفسیری‌ تاریخی‌ از قرآن‌ براساس‌ تمام‌ اطلاعات‌ موجود، اعم‌ از آیات‌ قرآن‌ و روایات‌ گوناگون‌ مربوط‌ به‌ آن‌ است‌.

به‌ این‌ ترتیب‌، این‌ اثر روش‌ جدیدی‌ از تفسیر قرآن‌ پیش‌ روی‌ می‌نهد که‌ آن‌ را می‌توان‌ روش‌ تفسیر تاریخی‌ قرآن‌ نامید.

به‌ نظر نگارنده‌، بهترین‌ روشی‌ که‌ می‌تواند برای‌ تفسیر روشن‌ و درست‌ یک‌متن‌ زمانمند مانند قرآن‌ کریم‌ به‌ کار آید، همین‌ روش‌ تاریخی‌ است‌. جهت‌ آن‌ این‌ است‌ که‌: 

اولاً، لازمه‌ی‌ این‌ روش‌، بهره‌گیری‌ از همه‌ی‌ اطلاعات‌ دخیل‌ در فهم‌قرآن‌است‌؛ 

ثانیاً، این‌ روش‌، راه‌ را بر تفسیر به‌ رأی‌ و فهم‌ قرآن‌ بر اساس‌ عقاید و پیش‌فرض‌های‌ ذوقی‌ و تحمیلی‌ بسیار تنگ‌ می‌سازد؛ 

ثالثاً، تفسیر تاریخی‌ از قرآن‌، امکان‌ فهم‌ زنده‌ و روزآمد و قابل‌ انطباق‌ قرآن‌ بر موضوعات‌ و مسائل‌ جدید را فراهم‌ می‌کند؛ 

رابعاً، فهم‌ قرآن‌ مبتنی‌ بر مقتضیات‌ و مناسبات‌ عصر نزول‌، بسیاری‌ از کج‌فهمی‌ها و بدفهمی‌های‌ موجود را از میان‌ می‌برد؛ 

خامساً، تفسیر تاریخی‌ قرآن‌، مفسر را به‌ ملاکات‌ و مناطات‌ و معارف‌ کلی‌ ورای‌ قرآن‌ راهنمایی‌ می‌کند و فهم‌های‌ سطحی‌ و ظاهری‌ و محدود رایج‌ را تعمیق‌ و توسعه‌ می‌دهد؛

سادساً، از بسیاری‌ از آموزه‌های‌ قرآن‌ که‌ تاکنون‌ به‌جهت‌ فهم‌ بی‌نظم‌ و غیرتاریخمند قرآن‌ مغفول‌ مانده‌ است‌، پرده‌ برمی‌دارد.

روشن‌ است‌ که‌ اصل‌ تاریخ‌گذاری‌ قرآن‌، موضوعی‌ نیست‌ که‌ مؤلف‌ در این‌ اثر برای‌ نخستین‌ بار به‌ آن‌ پرداخته‌ باشد؛ چون‌ به‌ این‌ موضوع‌ دانشمندان‌ گذشته‌ نیز اعم‌ از غربی‌ها و مسلمانان‌ اقبال‌ نشان‌ داده‌اند و آثاری‌ را فراهم‌ آورده‌اند؛ اما آنچه‌ این‌ اثر را از آثار آنان‌ ممتاز می‌سازد، این‌ است‌ که‌ آنان‌ چندان‌ به‌ مباحث‌ بنیادی‌ تاریخ‌گذاری‌ قرآن‌ نپرداخته‌اند و درصدد تنقیح‌ مبانی‌ و منابع‌ و حل‌ مشکلات‌ پیشاروی‌ آن‌ برنیامده‌اند.

البته‌ هیچ‌ تأکیدی‌ بر این‌ نیست‌ که‌ مباحث‌ این‌ اثر کلیه‌ی‌ زمینه‌های‌ تحقیق‌ در تاریخ‌ نزول‌ قرآن‌ را هموار ساخته‌ و تمامی‌ مبانی‌ مطرح‌ در آن‌ به‌طور کامل‌ و قطع‌، منقح‌ و متقن‌ است‌؛ اما به‌ هر حال‌، گامی‌ لرزان‌ در این‌ مسیر است‌؛ بدان‌ امید که‌ برای‌ قرآن‌پژوهان‌ سودمند افتد.

این‌ اثر در شش‌ فصل‌ تنظیم‌ و تدوین‌ شده‌است‌:

در فصل‌ اول‌، کلیاتی‌ از بحث‌ نظیر تعریف‌ تاریخ‌گذاری‌ و بیان‌ اهمیت‌ آن‌ آمده‌است‌؛

در فصل‌ دوم‌، گزارش‌ پیشینه‌ی‌ تاریخ‌گذاری‌ قرآن‌ آمده‌ و در آن‌، آثاری‌ چند از خاورشناسان‌ و مسلمانان‌ بررسی‌ و نقد گردیده‌است‌؛

در فصل‌ سوم‌، مبانی‌ و پیش‌فرض‌های‌ پذیرفته‌ شده‌ی‌ نویسنده‌ برای‌ زمان‌شناسی‌ و تاریخ‌گذاری‌ قرآن‌ بیان‌ و مدلل‌ شده‌است‌ و نحوه‌ی‌ تأثیرگذاری‌ آن‌ مبانی‌ در تعیین‌ تاریخ‌ نزول‌ قرآن‌ با ذکر مثال‌ بیان‌ گردیده‌است‌؛

در فصل‌ چهارم‌، منابع‌ و مستنداتی‌ که‌ می‌تواند برای‌ تاریخ‌گذاری‌ قرآن‌ به‌ کار آید، معرفی‌ شده‌ و از میزان‌ حجیت‌ و اعتبار آنها سخن‌ رفته‌ و موارد استفاده‌ از آن‌ در زمینه‌ی‌ تعیین‌ زمان‌ نزول‌ قرآن‌ بیان‌ شده‌است‌.

در فصل‌ پنجم‌، موانع‌ و مشکلاتی‌ که‌ در راه‌ تاریخ‌گذاری‌ قرآن‌ وجود دارد و این‌ راه‌ را تا اندازه‌ای‌ ناهموار ساخته‌، بیان‌ شده‌ و سعی‌ گردیده‌است‌ که‌ تا حد امکان‌، راه‌حل‌های‌ مدلل‌ و متقنی‌ نیز برای‌ آنها عرضه‌شود.

در فصل‌ ششم‌، دو نمونه‌ از اولین‌ سوره‌هایی‌ که‌ بر حسب‌ روایات‌ ترتیب‌ نزول‌ بر پیامبراسلام(ص) نازل‌ شده‌، زمان‌شناسی‌ و تاریخ‌گذاری‌ گردیده‌است‌.

شایان‌ ذکر است‌ که‌ بسا در پاره‌ای‌ از مباحث‌، قدری‌ اجمال‌ و اختصار به‌ چشم‌ بخورد و مجال‌ بسیاری‌ از سئوالات‌ را فراهم‌ بسازد؛ ازاین‌رو خاطر نشان‌ می‌سازم‌ که‌ تفصیل‌ این‌ مباحث‌ در آثار دیگر اینجانب‌ آمده‌است‌ و اینک‌ به‌ منظور پرهیز از تکرار و نیز به‌جهت‌ اجتناب‌ از حاشیه‌روی‌ به‌ اجمال‌ و اختصار بسنده‌ شده‌است‌؛ نیز به‌ خواست‌ خداوند، این‌ پژوهش‌ پی‌گرفته‌ خواهد شد و در آثار دیگر، نتایج‌ آن‌ عرضه‌ خواهدگردید.

جعفر نکونام‌ 

قم‌ ـ پاییز 1380

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

این کتاب در نرم افزار «مشکاة الانوار» موجود است.