مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

سئوال
در باره آیه محکم و متشابه چند نکته قابل ذکر است:
یکی آن که آیه تصریح دارد که آیات محکم ام الکتاب است و ام به معنای رجوع است؛ یعنی برای فهم آیات متشابه باید به آیات محکم رجوع کرد.
دیگر آن که تصریح دارد کسانی که در قلبشان زیغ است، از متشابه تبعیت می کنند و مصداقی که می فرمایید ابولهب می گفت: کجاست زقوم تا بخوریم و ... آیا اینها مصداق تبعیت است؟ نمی توان به این گونه امور اتباع گفت.
باید مصادیقی پیدا کرد که با استفاده از آیات فتنه ای به پا شده باشد، مانند لا حکم الا لله.

پاسخ
پاسخ را در چند نکته بیان می کنم:
1. معنای آیات متشابه: معنای متشابه در آیه هفت سوره آل عمران و نیز بیست و سه زمر عبارت از آیات قیامت است؛ چون در سیاق این آیات از قیامت سخن رفته است. در سیاق آیه هفت آل عمران آمده است: رَبَّنا إِنَّکَ جامِعُ النَّاسِ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فیهِ إِنَّ اللَّهَ لا یُخْلِفُ الْمیعادَ (آل عمران،9). این آیه سخن راسخان در علم است. آنها گفتند که پروردگارا تو مردم را برای روز قیامت گرد می آوری.
و در سیاق آیه 23 زمر هم آمده است: اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدیثِ کِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِیَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلینُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلى ذِکْرِ اللَّهِ ذلِکَ هُدَى اللَّهِ یَهْدی بِهِ مَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ * أَ فَمَنْ یَتَّقی بِوَجْهِهِ سُوءَ الْعَذابِ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ قیلَ لِلظَّالِمینَ ذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْسِبُونَ (زمر، 23-24).
تردیدی نمی توان داشت که با شنیدن آیات قیامت پوست بر بدن راست می شود. در سیاق آیه هم از عذاب روز قیامت سخن گفته شده است.
در سیاق این دو آیه نه از آیات صفات و انبیاء سخن رفته و نه از آیات دیگر.
2. معنای فتنه: فتنه هم در آیه هفت سوره آل عمران به معنای عذاب است و بنابراین عطف در عبارت « ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْویلِهِ » تفسیری است. یعنی مشرکان که منکر قیامت بودند، وقتی از عذاب و فتنه قیامت انذار می شدند، آن را به تمسخر می گرفتند و می گفتند: زقوم را بیاور تا بخوریم یا می گفتند: ما فرشتگان موکل بر جهنم را حریف هستیم و به پیامبر اسلام(ص) می گفتند: این عذابی که تو ما را از آن بیم می دهی، چرا واقع نمی شود و به عبارت دیگر در تحقق عذاب قیامت عجله داشتند؛ چنان که در مواضع مختلف قرآن آمده است: یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذابِ (عنکبوت، 52 و 53).
3. معنای اتباع از آیات متشابه: به نظر می رسد، اتباع از آیات متشابه به این معناست که مشرکان به این آیات گیر می دهند و می گویند: کی این عذابی که ما را از آن می ترسانی واقع می شود و کی تأویل (تحقق خارجی) این آیات می آید؟
لذا خداوند خطاب به آنان می فرماید: هَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ تَأْویلَهُ یَوْمَ یَأْتی تَأْویلُهُ یَقُولُ الَّذینَ نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ قَدْ جاءَتْ رُسُلُ رَبِّنا بِالْحَقِّ فَهَلْ لَنا مِنْ شُفَعاءَ فَیَشْفَعُوا لَنا أَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَیْرَ الَّذی کُنَّا نَعْمَلُ(یونس، 53)؛ آیا تأویل این آیات را انتظار می کشند؟ روزی که تأویل این آیات بیاید، این کسانی که آن را از قبل فراموش کردند، خواهند گفت: فرستادگان پروردگار ما سخن راست گفتند. پس آیا کسانی هستند که ما را شفاعت کنند که از این عذاب رهایی پیدا کنیم یا به دنیا برگردیم و غیر آنچه عمل می کردیم، عمل کنیم؟
4. معنای ام الکتاب: این تعبیر نظیر ام القری است. ام القری یعنی مهم ترین شهر. چنان که در قرآن، مکه به جهت اهمیتش ام القری خوانده شده است. در آیه هفت نیز محکمات ام الکتاب خوانده شده است و جهت اهمیتش این است که آنچه برای عمل و سعادت مردم است، همین آیات است؛ در حالی که آیات متشابه برای عمل نیست.
ام الکتاب بودن به این معنا نیست که مرجع تفسیر آیات متشابه است؛ چرا که اساساً معنای آیات متشابه برای عرب عصر نزول روشن بوده است و نیازی نداشتند، از طریق ارجاع آنها به آیات دیگر به فهم آنها نایل بیایند و این خلاف فصاحت و بلاغت یک کلام است که برای فهم آن درنگ شود و ملزم باشیم، به بخش های دیگر کلام که در وقت های دیگری ایراد شده است، مراجعه کنیم. بنابراین، مدلول عرفی این آیات برای عرب عصر نزول روشن بوده است. آنچه برای آنان روشن نبوده، تحقق خارجی آنها بوده است و آن هم برای همه اعم از مؤمن و مشرک یکسان بوده و هیچ یک به آن آگاه نبودند. تنها خدا از آن آگاهی دارد. مشرکان به این آیات یعنی آیات قیامت ایمان نمی آوردند؛ اما مؤمنان به آنها ایمان داشتند و می گفتند: آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا.

لینک های مرتبط:‏ تفسیر معناشناسانه آیه محکم و متشابه ؛ ائمه عالمان به تأویل آیات متشابه؟ ؛‏ نقد نظری درباره آیات متشابه ؛‏