مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

گروه اندیشه: برای فهم درست قرآن نیازمند سه‌گونه تفسیر تاریخی(توجه به بستر، شرایط، نیازها و مقتضیات عصر نزول)، فراتاریخی(استخراج آموزه‌های کلی از آیات قرآن که ناظر به همه زمان‌ها و مکان‌ها باشد) و تفسیر فرهنگی (انطباق قواعد و اصول استخراج شده از قرآن بر مصادیق جامعه امروز) هستیم.

جعفر نکونام، عضو هیئت علمی دانشگاه قم

جعفر نکونام، عضو هیئت علمی دانشگاه قم و نویسنده کتاب «درآمدی بر معناشناسی قرآن» در گفت‏‌وگو با خبرگزاری قرآنی ایران(ایکنا)، در پاسخ به این سؤال که آیا قرآن متنی تاریخ‌مند است؟ اظهار کرد: تلقی بنده آن است که قرآن متنی تاریخ‌مند است که 1400 پیش خطاب به مردم عصر نزول، نازل شده است. حدود 90 سوره از آن در مکه و خطاب به مشرکان مکه نازل شده و حدود 24 سوره در مدینه خطاب به مشرکان مکه، اهل کتاب و مسلمانان مدینه نازل شده است.

وی افزود: با این تلقی ما برای فهم قرآن باید به به زبان رایج و معهود آن مردم مراجعه کنیم و ببینیم که مردم آن زمان الفاظ و تعابیر خود را در چه معنایی به کار می گرفتند؛ چون خداوند نیز قران را به زبان آنها نازل کرده از الفاظ و تعابیر قرآن همان معنایی را اراده کرده که آنها در زبان خودشان به کار می گرفتند؛ به جهت آنکه خداوند قصد القای مقصود به آنها را داشته و درصدد هدایت آنها بوده است.

تفسیر تاریخی قرآن

این محقق و پژوهشگر با تأکید بر این‌که برای فهم درست قرآن باید به تفسیر تاریخی قرآن روی آوریم، اضافه کرد: این سخن بدان معناست که قرآن را در همان بستر، شرایط، نیازها و مقتضیاتی که 1400 سال پیش در میان مردمان مکه و مدینه وجود داشته است، فهم کنیم و البته به جهت آنکه شرایط و مقتضیات زمانه متفاوت شده، نیازمند تفسیر دومی از قرآن نیز هستیم که آن همانا تفسیری فراتاریخی است.

تفسیر فراتاریخی قرآن

وی در تشریح این رویکرد فراتاریخی اظهار کرد: این تفسیر فراتاریخی به معنای استخراج آموزه‌های کلی از آیات قرآن است که ناظر به همه زمانها و مکانها باشد و طبیعتاً مصادیق و موضوعاتی که در عصر نزول قرار داشت، پاره‌ای از موضوعات و مصادیق آنها خواهد بود و آنچه در دوره معاصر نیز هست، بعضی از مصادیق و موضوعات آن به شمار می‌آید.

تفسیر فرهنگی قرآن

نویسنده کتاب «درآمدی بر تاریخ‌گذاری قرآن کریم» تصریح کرد: همچنین تفسیر سومی نیز لازم است و آن عبارت از تفسیر فرهنگی قرآن است؛ به این معنا که آن قواعد و اصولی را که از قرآن استخراج شده بر مصادیق و موضوعات جامعه امروز انطباق بدهیم.

تفاوت تفسیر تاریخی قرآن و نقد تاریخی کتاب مقدس

عضو هیئت علمی دانشگاه قم در پاسخ به این سؤال که تفاوت تفسیر تاریخی قرآن و نقد تاریخی کتاب مقدس در غرب چیست؟ بیان کرد: تفسیر تاریخی به معنای فهمیدن قرآن در شرایط نزول آن است. همچنان که گفته شد، حدود 90 سوره در مکه خطاب به مشرکان مکه نازل شد و ما اگر بررسی کنیم که مخاطبان قرآن در آن زمان چه کسانی بوده و چه عقایدی داشته‌‌اند و در طول این 13 سالی که پیامبر(ص) در میان مکیان یا 10 سالی که در میان مردم مدینه حضور داشت، چه حوادث، رخدادها و چه گفتمان هایی میان آنها واقع شده، این امر به فهم آیات قرآن کمک می‌کند.

وی ادامه داد: غرض از نقد کتاب مقدس آن بوده که آن را از یک نگاه بیرونی بنگرند و در مواردی که نقدی و ایرادی بر آن می بینند و آن را خلاف واقع می‌پندارند، مشخص کنند؛ نظیر این‌که چه آیات تکوینی از کتاب مقدس با علوم مخالفت دارد و کدام یک از آیات تشریعی آن با شرایط امروز و حقوق بشر معارضت دارد.

نکونام افزود: البته رویکردهای مختلفی نسبت به آیات معارض با علوم و دانش‌های بشری در غرب وجود داشته است. برخی رویکردها الحادی بوده و منجر به انکار الهیت کتب مقدس می‌شده و برخی رویکردهای توجیه‌گرانه و متکلمانه بوده و درصدد به دست دادن یک توجیه معقول از آیاتی بوده که مخالف علوم بشری و عقل دانسته می‌شده است.

وی با بیان این‌که در تفسیر تاریخی در مقام این نیستیم که بگوییم که در قرآن خرافه یا خلاف واقع یا افسانه وجود دارد، اظهار کرد: در این رویکرد درصدد آن هستیم که قرآن را آن‌گونه که عرب عصر نزول می فهمیده، فهم کنیم؛ چراکه مرادات الهی همان بوده است. جهت آن این است که خداوند به زبان آنان سخن گفته است و الفاظ و تعابیر زبان هم از زمانی به زمان دیگر و از قومی به قوم دیگر تفاوت پیدا می کند؛ بنابراین ما برای کشف مراد الهی ناگزیریم که به زبان متعارف و شناخته شده عرب عصر نزول آگاهی پیدا کنیم.

«مخاطب‌محوری» به جای مؤلف‌محوری و مفسرمحوری

نویسنده کتاب «درآمدی بر معناشناسی قرآن» در پاسخ به این سؤال که با توجه به این‌که بستر شکل‌گیری مباحث هرمنوتیک در دنیای غرب و برای فهم متون مقدس آنان بوده است، آیا استفاده از روش آنان برای فهم معنای متن قرآن، حتی رویکرهای هرمنوتیکی مؤلف‌محور که به لحاظ روش‌شناسی فهم اشتراکاتی با اندیشمندان اسلامی دارند جایز است؟(با توجه به این‌ نکته که قرآن بر خلاف متون دیگر، حتی متون مقدس عهدین، مؤلف به معنای متعارف بشری ندارد)، تصریح کرد: ما درباره قرآن اقتضاء دارد، به جای مؤلف‌محوری در تفسیر و فهم مراد الهی، به مخاطب‌محوری روی بیاوریم.

وی افزود: مخاطبان قرآن به طور عمده در سوره‌های مکی مشرکان مکه و در دوره مدنی مشرکان مکه و مسلمانان و یهودیان مدینه بودند. غرض خداوند نیز از نزول قرآن هدایت آنان بوده است؛ بنابراین باید بررسی کرد که آنان قرآن را چگونه می فهمیدند. هرچه را که آنان فهمیدند، همان مراد الهی به شمار می‌رود.

قرآن در اوج فصاحت و بلاغت خوانده شده است

نکونام ادامه داد: پس از آن‌که فهمیدیم که آنان چه می‌فهمیدند، می‌توانیم بگوییم که خدا همین معنا را اراده کرده است؛ چون طبیعتاً اگر خدا قصد القای مقصود و هدایت آنان را داشته، نمی‌توانسته از الفاظ آن مردم، معنایی اراده کند که آنها نمی فهمند.

وی با بیان این‌که قرآن در اوج فصاحت و بلاغت خوانده شده است، افزود: فصاحت قرآن یعنی این‌که خداوند همان واژگانی را در قرآن مورد استفاده قرار داده که در میان قوم عرب عصر نزول قرآن، مأنوس، رایج بوده و لذا آنان معنای واژگان قرآن را می‌فهمیدند. در قرآن الفاظ غریبی چون «تکأکأتم» یا «جحلنجع» که فهم معنای آن‌ها نیازمند درنگ و جست‌وجو و تفحص است، به کار نرفته است.

در قرآن تعقید معنوی نیست

عضو هیئت علمی دانشگاه قم خاطرنشان کرد: همچنین در قرآن تعقید معنوی نیست؛ یعنی خداوند هر ترکیبی (اعم از اسنادی یا غیراسنادی) از همان الفاظ مأنوس و رایج ساخته و در قرآن آورده، قابل فهم عرب عصر نزول بوده است. بلاغت قرآن نیز به این معناست که خداوند به اقتضای حال و سطح فهم عرب عصر نزول سخن گفته است.

نکونام تصریح کرد: بنابراین اگر ما ادعا کردیم که قرآن فصیح و بلیغ است، ناگزیر باید بپذیریم که خداوند از الفاظ مأنوس عرب عصر نزول استفاده کرده و اگر جمله‌ یا ترکیبی ساخته، کاملا مأنوس و قابل فهم آن مردم بوده است.