مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

گروه اندیشه: پرداختن به امر پژوهش و کاویدن امور علمی مسلما امر خطیری است که هر کسی را بدان راه نیست. حوزه‌های علوم قرآنی و تفسیر قرآن نیز یکی از این امور است که البته به خاطر این‌که این حوزه قلمرو کلام خداست، خطیرتر و از آن‌جا که پژوهش و کاوش در دیار ما غریب و قرآن هم غریب‌‌تر است، حساس‌تر جلوه می‌کند. با وجود این برآن شدیم تا پژوهش‌های قرآنی و ‌پژوهشگران را در قالب چالش‌ها و ضعف‌ها و راه‌کارها و توصیه‌ها مورد کنکاش قرار دهیم.

چالش‌ها و ضعف‌ها

چندی پیش سرویس اندیشه و علم خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا) بر آن شد تا مسأله پژوهش‌های قرآنی انجام شده در حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌های کشور و ضعف‌ها و مشکلات پژوهشگران و پژوهش‌های قرآنی را مورد کنکاش و بررسی قرار دهد و از کیفیت و کمیت این بخش از تحقیقات اسلامی نیز آگاهی یابد. لذا با بسیاری از شخصیت‌های صاحب‌نظر در این حوزه به گفت‌وگو نشست و ضمن در میان نهادن این موضوع با آن‌ها؛ از آفت‌ها، آسیب‌ها، ضعف‌ها و هم‌چنین پیشنهادها و راه‌کارهای موجود نیز نظرخواهی کرد. بخش‌های مهم و برجسته این مصاحبه‌ها که به همت اعضای کوشای این سرویس به انجام رسید، به صورت موضوعی؛ در دو بخش چالش‌ها و راه‌کارها تقدیم حضور کاربران عزیز و علاقه‌مندان مباحث قرآنی می‌شود و اینک چالش‌ها و ضعف‌های عمده پژوهش‌های قرآنی:

1 ــ آفت‌هایی که پژوهش‌های قرآنی را تهدید می‌کند

آیت‌الله «محمد محمدی ری‌شهری» درباره آسیب‌هایی که در عالم اسلام به ویژه جهان تشیع فعالیت‌های قرآن‌پژوهی را تهدید می‌کند، گفت: بی‌توجهی به رهنمودهای اهل بیت (ع) در تبیین و تفسیر قرآن، تعصب‌های مذهبی و جمود فکری، پرداختن به کارهای صوری و سطحی و بازماندن از فعالیت‌های اصلی و نپرداختن به مباحث ریشه‌ای و مبنایی، بی‌توجهی به نیازهای فکری زمانه، به روز نکردن تحلیل‌ها و تفسیرها و همواره به گذشته نظر داشتن، از جاده اعتدال بیرون رفتن و نص را پشت سر گذاشتن و تلاش برای زیر تیغ جراحی بودن همه چیز، بخشی از آفت‌هایی است که پژوهش‌های قرآنی را تهدید می‌کند.

2 ــ گردآوری صرف و فقدان نوآوری در پژوهش‌های قرآنی

ری‌شهری در این باره تصریح کرد: نیم نگاهی به کتاب‌های تألیف‌شده در این حوزه و نیز پایان‌نامه‌های تحصیلی که بسیار فراوان و گسترده هم هستند نشان می‌دهد که سابقه گردآوری در این آثار نمود بیشتری دارد و فاقد نظام‌مندی صحیح ‌است و از تحلیل و برداشتی نو برخوردار نیست.

«علی‌اکبر مؤمنی» از پژوهشگران مرکز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در تشریح وضعیت پژوهش‌های قرآنی کشور گفت: درصد زیادی از کارهایی که در عرصه قرآن‌پژوهی در سطح کشور انجام می‌شود تکراری است، جنبه‌های کاربردی بسیار کم است اما در سطح عالی یا دکترا کارهای نسبتا قوی‌ای انجام شده؛ اما در سطوح پایین‌تر و مقالاتی که در نشریات مختلف به چاپ می‌رسد کارها در حد مطلوب و دلخواه نبوده و نیست.

«خلیل منصوری» سردبیر نشریه قرآنی «نبأ» گفت: بیشتر ‌پژوهش‌های قرآنی کشور ما در عصر حاضر، رویکردی برای درمان دردهای جامعه ندارد و تنها گردآوری، بازخوانی و بازسازی نظرات اندیشمندان گذشته با زبان امروزی و به عبارت دیگر دکترین بازسازی نظرات گذشتگان است.

3 ــ ژرفای پژوهش‌های قرآنی حوزه نسبت به دانشگاه

حجت‌الاسلام ‌و المسلمین «رمضان محمدی»، مسئول پاسخ‌دهی به شبهات قرآنی مرکز «فرهنگ و معارف قرآن» وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در این باره گفت: طبعا در علوم قرآنی حوزه قوی‌تر از دانشگاه است و اصولا بیشتر استادان دانشگاه در این عرصه حوزوی‌اند. رسالت حوزویان هدایت است و قرآن هم کتاب هدایت است، نه کتاب علمی و آن‌چه در حوزه مهم است، نقش هدایتی حوزویان در جامعه است و حوزویان برای هدایت جامعه باید از قرآن خط‌مشی بگیرند؛ لذا پرداختن به تفسیر و علوم قرآنی در حوزه، طبیعتاً باید نسبت به دانشگاه قوی‌تر باشد. اصولا پژوهش‌های قرآنی، تخصص حوزویان است. پرداختن به پژوهش‌های قرآنی و فراگیری آن، مقدماتی می‌خواهد که این مقدمات در حوزه با توجه به علوم حوزوی فراهم‌تر است؛ لذا تفسیر قرآن در حوزه قوی‌تر است.

حجت‌الاسلام و المسلمین «علی رحمانی سبزواری»، از اساتید حوزه و دانشگاه و مدرس تفسیر تخصصی حوزه در این باره گفت: کسی که در حوزه علمیه دروس حوزوی از قبیل صرف و نحو، فقه، اصول فقه، فلسفه و کلام را بخواند، می‌تواند مفسر قرآن شود. در حوزه‌های علمیه، آشنایی با قرآن از دو طریق انجام می‌شود؛ اولین طریق یا شیوه، راه غیرمستقیم؛ یعنی راه دروس حوزوی است. در واقع اگر کسی در حوزه علمیه قم، به دروسی که در حوزه تدریس می‌شوند، آشنا شود، مفسر می‌شود. اصولا یکی از خواص آشنایی با دروس حوزه، مفسر شدن، قرآن‌فهی و قدرت در تفسیر است؛ چرا که مبادی تفسیر قرآن عبارت‌اند از: صرف و نحو، لغت، دانستن مضمون آیات‌‌الاحکام، اصول عقاید، اخلاق، فلسفه و کلام.

وی اظهار کرد: اگر کسی بگوید حوزه به علوم قرآنی اهمیت نمی‌دهد، اصلا نمی‌فهمد دروس حوزوی از کجا آغاز می‌شوند. دروس حوزوی دروسی هستند که نتیجه‌ آن‌ها آشنایی با قرآن و تفسیر و مفسر شدن است. اگر یک متکلم در حوزه متکلم شود، مفسر هم می‌شود، اما اگر می‌خواهد مفسر برجسته‌ای باشد و کاملا تخصصی در حوزه تفسیر کار کند، باید به عنوان روش تخصصی به قرآن بپردازد؛ یعنی باید مبادی‌ای که یک متکلم و فیلسوف و فقیه در حوزه طی می‌کنند را با روش مستقیم بپیماید که این روش به تخصصی شدن منتهی می‌شود.

«علی طهماسبی» از ‌پژوهشگران قرآنی هم گفت: اگر بخواهیم مقایسه‌ای بین حوزه و دانشگاه در امر پژوهش داشته باشیم و سرعت پژوهش را در این دو گروه بسنجیم، باید گفت که امر پژوهش در حوزه از قدیم ناشی از روح و فرهنگ حوزوی و اسلامی بوده و سیستم آموزشی در حوزه به گونه‌ای است که محقق و متعلم را وادار به حرکت به سمت پژوهش و نظریه‌پردازی می‌کند.

اما دکتر «جعفر نکونام» از اساتید دانشگاه تأکید کرد: بررسی اجمالی پایان‌نامه‌های حوزوی و دانشگاهی در رشته علوم قرآنی نشان می‌دهد که این پایان‌نامه‌ها تفاوت چندانی با هم ندارند و تمام این تحقیقات هم به روش کتابخانه‌ای انجام می‌شوند. اگر پژوهش را به گونه‌ای گسترش دهیم که تمام دور‌ه‌های تحصیلی را فراگیرد و چنان شود که دانش‌آموزان و دانشجویان به ازای هر صفحه‌ای که آموزش می‌بینند، یک صفحه پژوهش کنند، جامعه علمی، پژوهشگر بارخواهد آمد.

4 ــ فردی بودن پژوهش‌های قرآنی

حجت‌الاسلام‌ و المسلمین «سیدعلی‌اکبر حسینی» در این مورد گفت: متأسفانه پژوهش در کشور ما به صورت فردی انجام می‌‌شود و پژوهش‌های قرآنی هم به همین ترتیب صورت می‌پذیرند و از این امر مستثنا نیستند. اصولا ما در عرصه‌های پژوهشی کمتر کار جمعی داشته‌ایم. شاید بشود ادعا کرد که مرکز فرهنگ و معارف قرآن در عرصه قرآن‌پژوهی برای اولین بار گام‌های آغازین خود را در کار جمعی می‌پیماید.

5 ــ جرأت نداشتن برای تفسیر قرآن

حسینی تصریح کرد: آن‌چه نگران‌کننده ‌است و موجب‌شده که بسیاری درباره قرآن کار جدی نکنند، دل‌نگرانی‌هایی است که اقتضای قداست و اهمیت و خاستگاه ویژه قرآن است و این جرأت را از همه سلب می‌کند که ادعا کنند قرآن را تفسیر کرده‌اند. این امر برای خودش قواعد و شروط خاص خودش را دارد، اما ما در این مرکز این دل‌نگرانی‌ها را نداریم و زمانی که نیازسنجی شود، آماده‌ایم که تفسیر کاربردی قرآن را ارائه دهیم.

وی تأکید کرد: چون این نگاه تردیدآمیز وجود دارد که مبادا مبتلا به تفسیر به رأی در قرآن شویم، از ورود به عرصه تفسیر قرآن اجتناب می‌شود که حقا کار سخت و نفس‌گیری است. اکنون در فضای عمومی جامعه، وقتی سخن از مفسر به میان می‌آید، اذهان مردم فقط به سمت دو یا سه نفر معطوف می‌شود و بقیه را مفسر نمی‌دانند و تفسیر را جایگاه بسیاری ویژه‌ای می‌دانند که عده خاصی می‌توانند به آن عرصه راه یابند. این تابوها در حال شکسته شدنند.

6 ــ کاربردی نبودن پژوهش‌های قرآنی

حجت‌الاسلام‌ و المسلمین «سیدعلی‌اکبر حسینی»، مدیر گروه تفسیر ترتیبی و ترجمه قرآن مرکز فرهنگ و معارف قرآن، وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در این باره خاطر نشان کرد: پژوهش‌های قرآنی‌ای که در حوزه انجام می‌گیرد، از عمق و ژرفای بیشتری نسبت به دانشگاه برخوردار است، اما شاید این ضعف را هم داشته باشد که به کاربردی کردن این تحقیقات کمتر توجه شده است و به نحوه ارائه تحقیقاتش نظر کمتری دارد؛ یعنی به کاربردی کردنشان کمتر توجه می‌کند. اهتمام به تفسیر در حوزه‌های علمیه به گونه‌ای است که اگر بگوییم در آن‌ها به علوم قرآنی بی‌مهری می‌شود، اغراق نکرده‌ایم، اما اهتمام محیط‌های دانشگاهی به علوم قرآنی است.

«محمد‌علی هاشم‌زاده»، پژوهشگر، کتاب‌شناس قرآن و عضو مرکز فرهنگ و معارف قرآنی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در این باره اظهار کرد: بیشتر پژوهش‌های قرآنی در کشور ما کاربردی نیست و نسبت به سایر پژوهش‌های کشور ضعیف‌تر است. کارهای جامعی به صورت دانش‌نامه و کتاب‌های مرجع صورت گرفته و کتاب‌های خوبی در این زمینه نوشته شده؛ اما کار انجام نشده و بکر هم زیاد وجود دارد. البته در قیاس با کشورهای دیگر با توجه به اهداف انقلاب کار کم و ناچیزی صورت گرفته است؛ چه در زمینه معارف قرآن، فهم قرآن و علوم قرآن. راه نرفته زیاد است و باید یک همت چه به صورت فردی و چه به صورت جمعی انجام دهیم و باید گرد غربتی که روی قرآن وجود دارد را بزداییم.

وی تأکید کرد: پژوهش‌های کاربردی نسبت به سایر بخش‌های پژوهش‌های قرآنی در وضعیت ضعیف‌تری قرار دارد و در این زمینه کار بسیار کم صورت گرفته است. در بخش‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و تربیتی، مطالب بسیار جالب و درخور توجه‌ای می‌توان از قرآن استخراج کرد که گره‌های مشکلات جامعه را باز کند؛ اما در این زمینه کارهای سطح پایینی انجام شده و ضمن احترام برای کارهای انجام شده، گسترده قرآن آن قدر زیاد است که هنوز جای کار بسیار وجود دارد.

«خلیل منصوری» از پژوهشگران مرکز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم و سردبیر نشریه قرآنی «نبأ» هم گفت: پژوهش‌های قرآنی ما در حوزه مباحث محض علوم قرآنی تجریدی است که هیچ کاربردی در حوزه عمل ندارند، زیرا زاویه دید محققان ما این نیست که مسائل را بر قرآن عرضه کنند و از قرآن راهکار بخواهند. ‌پژوهش‌های قرآنی جدا از حوزه نیازهای اجتماع و حوزه کاربردی است، بیشتر نظریات محض و فرضیه‌هایی است که در حوزه ذهن و تصور است که ‌باید وارد حوزه اجتماع شوند و با توجه به نیازهای اجتماعی کاربردی شوند.

دکتر «نهله غروی نایینی» مدرس و پژوهشگر ممتاز علوم قرآنی نیز تصریح کرد: به نظر من از زمانی که مسئله علمی ــ پژوهشی در میان اعضای هیئت علمی و درجات علمی و امتیازات و ترفیع در میان آن‌ها مطرح شده است، کاربردی‌شدن پژوهش‌های قرآنی، مقداری از مسیر خود منحرف شده است و بیشتر تلاش اهل فهم، مصروف این امر می‌شود که مجله علمی ــ‌ پژوهشی آن را بپذیرد لذا به کاربردی بودن پژوهش‌ها توجه نمی‌شود.

7 ــ فقدان متولی برای پژوهش‌های قرآنی در کشور(فقدان حمایت مالی و مدیریت مناسب)

«محمد‌علی هاشم‌زاده»، پژوهشگر، کتاب‌شناس قرآن و عضو مرکز فرهنگ و معارف قرآنی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در این باره گفت: در کشور ما به پژوهشگران و محققان بهای لازم داده نمی‌شود. حمایت‌های مالی هم بسیار مهم است و البته ساماندهی و داشتن مدیریت مالی هم به نوبه خود بسیار مهم ضروری است. مدیریت در کار بسیار مهم است. مراکز متعدد قرآنی در کشور باید شورا داشته باشند و با هم مشورت‌هایی داشته باشند و کارهای انجام شده بررسی و کاستی‌های هم تجزیه و تحلیل شوند و روی کارهای نشده برنامه‌ریزی کرد تا رونق و بهبودی در کار مشاهده کرد.

«علی‌اکبر مؤمنی» از پژوهشگران مرکز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم گفت: نبود یک نهاد یا سازمان در کشور که بتواند تمام قرآن‌پژوهان و مراکز پژوهشی را شناسایی کرده، از آن‌ها حمایت کند و آن‌ها را با هم هماهنگ سازد، از معضلات و نقاط ضعف عرصه پژوهش‌های قرآنی است. ساماندهی کارهای پژوهشی قرآنی در وضعیت مناسبی قرار ندارد؛ یعنی در پژوهش موازی‌کاری و کارهای تکراری زیاد داریم. نبود یک سازمان یا تشکیلاتی که بتواند تمام مراکز پژوهشی را شناسایی کند تا آن‌ها را هماهنگ کند یا قرآن‌پژوهان را به درستی شناسایی کند، توانایی آن‌ها را بسنجد و از آن‌ها در جاهای مناسب توانایی‌هایشان استفاده کند از معضلات و نقاط ضعف در عرصه پژوهش‌های قرآنی است. در حال حاضر پژوهشگران با توجه به سلیقه خود کتاب و مقاله می‌نویسند و اکثر کارهای انجام شده در این عرصه کاربردی نیست و اثر چندانی روی زندگی مردم ندارد.

وی تصریح کرد: بسیاری از پژوهش‌های قرآنی (به ویژه در حوزه نسبت به دانشگاه) به دلیل ضعف در حمایت‌های مالی از عمق لازم برخوردار نیست، دیر به نتیجه می‌رسد و یا اصلا به نتیجه نمی‌رسد. در حال حاضر مرکز فرهنگ و معارف قرآن قم مشغول تهیه دائرة‌المعارف قرآن کریم است که انتظار می‌رود به عنوان یک کتاب مرجع در جهان اسلام حرف اول را بزند.

دکتر «صدیقه مهدوی‌کنی» از قرآن‌پژوهان نیز تأکید کرد: کمبود پژوهشکده‌های خاص علوم قرآنی، نبود ارتباط کافی میان مراکز پژوهشی، موازی‌کاری و مسائل مالی از مشکلات مهم ‌پژوهش‌های قرآنی در کشور ماست. من فکر می‌کنم امر پژوهش در کشور ما متولی ندارد و به علت نبود ارتباط‌ کافی میان مراکز پژوهشی، موازی‌کاری بسیار صورت می‌گیرد و نیازهای جامعه در این پژوهش‌ها بررسی نمی‌شود؛ آن‌قدر که ما در مباحث فقهی و حقوقی قرآن کار انجام داده‌ایم در مباحث اخلاقی قرآن کاری نشده است. نکته مهم دیگر این است که نیروهای باسواد زیادی وجود دارند که نیاز به آموزش روش پژوهش دارند و هم‌چنین حمایت‌های مالی هم مهم است و کارهای پژوهشی گروهی نیز باید بیشتر انجام ‌شود.

«زهرا آقا‌محمد شیرازی» هم گفت: معمولا بودجه لازمه کار پژوهشی زیاد نیست و معمولا پژوهشگران در این زمینه مشکلات زیادی دارند و محققان با وجود کار تحقیقی، به خاطر مشکلات مالی توانایی چاپ و عرضه کار تحقیقی خود را ندارند که بیشتر این مشکلات مختص پژوهش‌های قرآنی نیست و در همه پژوهش‌ها وجود دارد.

دکتر «فائزه عظیم‌زاده ‌اردبیلی» از پژوهشگران علوم قرآنی و معاون پژوهشی دانشگاه امام صادق(ع) در این باره گفت: از مشکلاتی که قرآن‌پژوهان در سطح کشور به آن مبتلا هستند این است که باید مرکزیت و مدیریت واحدی وجود داشته باشد تا پژوهشگران را تغذیه علمی، معنوی و مادی کند، چون براساس انتظاراتی که جامعه از قرآن‌پژوهان دارد، باید فعالیت و کار تحقیقی قرآن‌پژوهان منطبق و در راستای نیازهای جامعه باشد. ای کاش در وزارت علوم، تحقیقات و فنآوری، انجمن علمی قرآن کریم به شکل منسجم شکل می‌گرفت و با همکاری مؤسسه بانوان قرآن‌پژوه، تحقیقات و پژوهش‌های قرآنی ساماندهی می‌شد و تبادل اطلاعات و تبادل محققان انجام می‌شد و حمایت‌های مالی برای چاپ آثار محققان صورت می‌گرفت.

«لاله افتخاری»، رئیس فراکسیون قرآن و عترت مجلس شورای اسلامی هم اظهار کرد: جایگاه پژوهش‌های قرآنی در کشور ما هنوز به وضعیت مطلوب نرسیده است و پژوهشگران قرآنی باید حمایت شوند. حوزه به طرف تربیت طلاب آگاهی رفت که در چند رشته مختلف اطلاعات کافی و وافی دارند و رو به علوم و فرهنگ قرآنی آوردند و توجه به ضرورت زمان داشتند و نیاز جامعه که بیشتر به فرهنگ قرآنی بود را سر لوحه کار خود قرار دادند. در عین حال علاوه بر تلاش‌هایی که از سوی حوزه و دیگر مراکز پژوهشی انجام شد هنوز به وضعیت مطلوب نرسیده‌ایم و باید از نظر ارائه مطالب و حمایت‌های لازم به حد مطلوب دست پیدا کنیم؛ یعنی هنوز به آن شکل که باید برای پژوهش و پژهشگر قرآنی حمایت‌های لازم را لحاظ نکرده‌ایم.

8 ــ ضعف نیروی انسانی در پژوهش‌های قرآنی

«محمد‌علی هاشم‌زاده»، پژوهشگر، کتاب‌شناس قرآن گفت: لازم است به صورت تخصصی روی نیروی انسانی پژوهش، کار شود. من فکر می‌کنم در مراکز آموزشی و پژوهشی باید کار بیشتر انجام شود. خروجی‌های مراکز آموزشی و ‌پژوهشی حتی در مقاطع بالای تحصیلی فاقد توانایی لازم برای کارهای پژوهشی مهم و درخور توجه هستند. مراکز آموزشی و پژوهشی باید هم توسعه کیفی و کمی پیدا کنند تا روی نیروهای آموزشی کار شود و هدایت شوند تا امر ‌پژوهش ساماندهی شود.

9 ــ فقدان آموزش برای پژوهش و کار تحقیقی در حوزه:

«خلیل منصوری» سردبیر نشریه قرآنی «نبأ» و نویسنده کتاب «شریعت در قرآن» گفت: در حوزه قرآن اولا هیچ آموزشی برای پژوهش و کار تحقیقی چه سیستماتیک و چه غیرسیستماتیک و ثانیا هدف تعریف شده‌ای برای این‌که روی قرآن کار شود وجود نداشت. بعد از انقلاب یک شکل دیگر در وضعیت آموزشی حوزه بوجود آمد. حوزه کارکردی آموزش بهتر شد تا منابع انسانی نظام هم تأمین شود. نیروهای متخصص و کارآمد برای بخش اجرایی نظام تربیت کند تا در خدمت کار نظام قرار گیرد؛ اما یک نگاه پژوهشگرانه به مباحث قرآن وجود نداشته است.

10 ــ فقدان آسیب‌شناسی در بخش پژوهش‌های قرآنی در جامعه

حجت‌الاسلام و المسلمین «محمدجواد حاج علی اکبری» مسئول سازمان ملی جوانان گفت: شرایط کنونی ما در رابطه با پژوهش نیاز به آسیب‌شناسی دارد؛ زیرا نمونه‌هایی را که به عنوان پژوهش‌های قرآنی دیدم، با نوعی حرکت در سطح در تعامل بود و این موضوع علاوه بر این‌که برای پژوهش‌های قرآنی نوعی ابتذال پژوهشی است، با خود کلمه پژوهش هم هماهنگ نیست.

11 ــ انجام نشدن نیازسنجی در پژوهش‌های قرآنی

«زهرا آقا‌محمد شیرازی»، نخستین تهیه‌کننده نرم‌افزار فرهنگ لغات قرآن با پنج ترجمه انگلیسی در این باره تصریح کرد: پژوهش‌ها و ‌پایان‌نامه‌های قرآنی چون بر اساس نیازسنجی صورت نمی‌گیرد با وجود این‌که در بیشتر مواقع با تلاش و زحمت زیادی انجام می‌گیرد، نتایج مطلوبی ندارد و مشکلی از مشکلات جامعه را حل نمی‌کند. به نظر من الان وضعیت پژوهش‌های قرآنی، وضعیت مناسب است، ولی خیلی بیش از این باید تلاش کرد؛ چون ما افراد زیادی داریم که در رشته‌های دیگر علوم پایه و انسانی تحصیل کردند و علاقه‌مند به پژوهش‌های قرآنی بین رشته‌ای هستند؛ اما چون تخصص استفاده از جزئیات مفاهیم و واژه‌های قرآنی و همچنین زمان لازم برای فراگیری علوم پایه و مقدماتی استفاده از علوم قرآنی را ندارند، به پژوهش‌های بین‌رشته‌ای رجوع نمی‌کنند و در این زمینه باید ارتباطی بین محققان علوم پایه و دیگر رشته‌ها با محققان علوم قرآنی برقرار شود.

وی تأکید کرد: بیشتر پژوهش‌های قرآنی چون بر اساس نیازسنجی صورت نمی‌گیرد، با وجود این‌که در بیشتر مواقع زحمت زیادی کشیده می‌شود؛ اما نتایج مطلوبی را ندارد به‌خصوص در مورد پایان‌نامه‌های قرآنی، باید نیازسنجی دقیقی توسط اساتید حوزه و دانشگاه صورت گیرد تا دانشجویان را به آن سمت سوق دهند تا تحقیقی که انجام می‌شود برای جامعه مفید و قابل اجرا باشد. متأسفانه در آن حدی که انتظار است پژوهشگران توانایی استفاده از منابع دست اول را ندارند، از طرفی انگیزه لازم را که لازمه اول کار تحقیقی است ندارند. چون من فکر می‌کنم با وجود انگیزه قوی در پژوهشگران، آن‌ها می‌توانند خیلی از مشکلات را حل کنند.

دکتر «فائزه عظیم‌زاده ‌اردبیلی» از پژوهشگران علوم قرآنی و معاون پژوهشی دانشگاه امام صادق(ع) گفت: نداشتن روش علمی و واحد در تحقیق، نبود نهاد پشتیبان، شناسایی‌نشدن نیازها و اولویت‌های پژوهشی، نبود ارتباط میان محققان و مراکز پژوهشی، نبود بانک اطلاعاتی محققان، مسائل مالی و ... از مشکلات ‌پژوهشگران قرآنی است که با تأسیس یک انجمن علمی قرآن در سطح بین‌المللی حل خواهد شد. هر پژوهشگری با توجه به امکاناتی که در اختیار اوست باید در حل مشکلات پژوهشگران قدمی بردارد بنابراین به خاطر وظیفه‌ای که احساس می‌کردم، دفتر مطالعات و تحقیقات قرآن کریم را در حوزه معاونت پژوهشی دانشگاه امام صادق (ع) تأسیس کردم که با همکاری همکاران و اساتید زبده توانستیم بیش از 70 نفر از بانوان متخصص و قرآن‌پژوه را شناسایی و برای آن‌ها کارگاه‌های تحقیقاتی «روش تحقیق در قرآن کریم»، برگزار کنیم و همین‌طور طرح‌های قرآنی را در دست تهیه داریم که تعدادی زیر چاپ و تعدادی در حال تهیه است.

راه‌کارها و توصیه‌ها

آن‌چه ملاحظه شد، مشکلات، ضعف‌ها و چالش‌های پیش روی قرآن‌پژوهان این دیار بود. اما برخی از صاحب‌نظران در کنار برشمردن ضعف‌ها و مشکلات، به ارائه راه‌کارها و توصیه‌هایی برای برون‌رفت از این چالش‌ها و مشکلات پرداختند که البته نسبت به بررسی ضعف‌ها دارای حجم کمتری است که این امر مسلما جزو خصایل ماست که بیشتر از آن‌که پیشنهادی برای حل مشکلات داشته باشیم، تنها به ذکر ضعف‌ها می‌پردازیم. اما راه‌حل‌های برخی از صاحب‌نظران:

1 ــ تعامل میان حوزه‌های مختلف قرآن‌پژوهی

«علی طهماسبی» از پژوهشگران قرآنی در مورد راه‌کارهای پژوهش‌های قرآنی گفت: باید میان پژوهشکده‌ها و دانشکده‌های علوم قرآنی، حوزه‌ها، مراجع قانون‌گذاری و اجرایی، تعامل وجود داشته باشد به‌طوری‌که مشکلات و نیازهای جامعه شناخته شود، جهت پژوهش اعلام شود و نتایج این پژوهش‌ها در فرآیندی تعریف شده ‌پس از سنجش توسط یک نهاد در اختیار بخش قانونگذاری و اجرایی قرار گیرد.

وی افزود: اعتقاد من این است که باید فرضا در حوزه کاری خودم (حقوق)، میان دانشگاه‌ها مخصوصا تحصیلات تکمیلی در بخش پایان‌نامه‌ها و تعیین موضوعات و مراجع قانون‌گذاری و مراجع اجرایی یک تعامل حساب‌شده وجود داشته باشد، مشکلات و نیازها در حوزه‌های اجرایی مورد بررسی قرار گیرد، مشکلات یافت‌شده را به دانشگاه‌ها ارجاع دهند و نقاط مجهول و طالب کار و پژوهش را که برای آن‌ها روشن نیست به دانشگاه‌ها منتقل کنند و دانشگاه‌ها این موضوعات را محور و موضوع پایان‌نامه‌ها قرار دهند. هم‌چنین قانون‌گذار برای تهیه لوایح با توجه به نیاز جامعه به مشکلات عینی و موجود،‌ نارسایی‌ها و کمبودها را به دانشگاه‌ها منتقل کند تا به طور میدانی به دنبال پاسخ و راه کاری برای آن‌ها باشد.

2 ــ تأسیس بانک اطلاعاتی ‌پژوهش‌های قرآنی

«علی‌اکبر مؤمنی» از پژوهشگران مرکز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در ارائه راه‌حلی برای معضلات قرآن‌پژوهی گفت: باید هماهنگی‌ای بین مراکز پژوهشی و قرآن‌پژوهان یا پژوهشگران برقرار شود. مراکز و سازمان‌های مربوط باید با هم هماهنگ باشند و پل ارتباطی بین پژوهشگران باشند. بسیاری از پژوهشگران و دانشجویان نمی‌دانند روی چه زمینه‌ای کار کنند؟ چه کارهایی تاکنون انجام شده است؟ برای کار تحقیقی باید به کجا مراجعه کنند؟ به چه منابع و مراجعی رجوع کنند؟ به چه صورت به منابع دسترسی پیدا کنند؟ در این زمینه نیز نبود یک بانک اطلاعاتی که اطلاعات مناسب را ارائه دهد و یا خلأ نشریه‌ای که در این زمینه به پژوهشگران در عرصه‌های مختلف یادشده اطلاعات مناسبی را ارائه دهد مشهود است.

3 ــ ارائه آموزش براساس نیاز

«خلیل منصوری» سردبیر نشریه قرآنی «نبأ» نیز در ‌پاسخ به ارائه راه‌حل برای حل مشکل و ضعف پژوهش‌های قرآنی کشور گفت: زاویه دید ما باید نسبت به قرآن تغییر کند، باید آموزش‌ها بر اساس نیازها باشد. هدف آموزشی حوزه‌ها پیش از انقلاب آموزش برای تدریس و یا تبلیغ بود. آموزش برای این بوده که طلبه یا مبلغ شود و یا مرجع تقلید شود تا به عنوان مدرس در حوزه کار کند.

نتیجه‌گیری

آن‌چه گفته شد، محصول نظرات برخی از عالمان و قرآن‌پژوهان این دیار بود که خود از نزدیک در جریان کمبودها و ضعف‌ها و مسلما قوت‌های پژوهش‌های قرآنی در حوزه و دانشگاه هستند. اما عالمان حوزه‌های علمیه قرآن‌پژوهی، خصوصا تفسیر قرآن را در حوزه و اساتید دانشگاه هم علوم قرآنی را در دانشگاه‌ها قوی‌تر می‌دانند. فقدان حمایت‌های مادی و معنوی از سوی مسئولان، نبودن اساتید برجسته تفسیر در دانشگاه‌ها، فقدان متدولوژی علمی در پژوهش‌های حوزه و ... جملگی از مهم‌ترین عوامل ضعف در امر پژوهش‌های قرآنی ما هستند که مسلما می‌توان با مرتفع ساختن این ضعف‌ها و تبدیل آن‌ها به قوت، گام بسیار مهمی را در عرصه تقویت پژوهش‌های قرآنی این دیار برداشت.