سفارش تبلیغ
صبا ویژن

مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

چرا باید دیندار باشیم؟(1)

متنی که اینک ملاحظه می فرمایید، سئوالی است که کسی راجع به آموزه های دینی مطرح کرده و پاسخی که اینجانب داده ام. امید است، برای خوانندگان مفید بوده باشد.

******************************

با سلام محضر دوستان و اساتید گرامی

چندی است سؤالی که دخترخانم دانشجویی در یکی از جلسات مذهبی مطرح کرده ذهنم را به خودش مشغول نموده. سؤال را با شما محققان گرامی در میان می گذارم و امید دارم که با همفکری بتوانیم پاسخ مناسب و قابل پذیرشی به این پرسش بدهیم.

سؤال این است:

«خداوند در قرآن فراوان از نعمتهای خود بر بندگان سخن گفته و ایشان را به شکر و سپاسگزاری دعوت نموده و حتی به ناسپاسان و کافران وعده ی عذابهای شدید و عظیم داده است. حال پرسش اینجاست که آمدن ما به این جهان و خلقتمان کاملاً از روی اجبار و به دور از اختیار خودمان بوده است. خدایی که ما را به جبر به این جهان آورده و ما را با این همه مشکلات و مصایب دست به گریبان نموده، چرا باید به خاطر فراهم کردن وسایل و  ومایحتاج این زندگی اینقدر بر ما منت بنهد و دایم ما را به شکر دعوت کند؟

و انگهی اگر کسی شکر نکرد او را تا ابد در آتش جهنم بسوزاند؟ این چه کرمی است؟ این چه رحمتی است؟ اصلاً من دوست نداشتم به این جهان بیایم و با این همه نابسامانی و مصیبت دست به گریبان شوم. نه این شداید را می خواستم و نه آن نعمتها را.»

پاسخهای متعددی به این پرسش داده شد اما وی قانع نشد. لطفاً پاسخهای پیشنهادی خود را ترجیحاً مستند به قرآن ارائه فرمایید.

با سپاس

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

این سئوال ایشان به چند سئوال جزئی قابل تجزیه است:

1. چرا ما مجبوریم و هر کاری که می خواهیم بکنیم، نمی توانیم؟ چرا اختیار آمدن یا نیامدن به این جهان را نداشتیم؟ چرا حال که آمدیم، نمی توانیم هرگونه که خواستیم، زندگی کنیم و ما دچار محدودیت هستیم؟ چرا مالک جسم و جان خود نیستیم و مریض و ناتوان می شویم و بعد هم می میریم؟

2. غرض خدا از آفرینش ما آدم ها و بلکه جهان چیست؟ چه حکمت و فایده ای بر خلقت آدم یا عالم مترتب است؟

3. حال که خدا به ما هستی بخشیده و نعمت هایی را داده، چرا می گیرد؟

4. چرا خدا از ما تکلیف خواسته و چرا از ما خواسته است که در قبال نعمت هایی که به ما می دهد، شکرگذاری کنیم؟ و حال چرا اگر به تکالیف عمل نکنیم و شکرگذاری ننماییم، ما را مجازات می کند؟

5. چرا خدا به انسان ها اختیار داد که گناه بکنند و بعد او را به جهنم ببرد؟ چرا خدا انسان ها را به گونه ای خلق نکرد که اساساً گناه نکند و همیشه در بهشت زندگی کند؟

6. این تکالیف و این مجازات هایی که خدا مقرر کرده، ظالمانه و ناعادلانه است.

به این ترتیب پاسخ هایی که می توان به این سئوالات داد، از این قرار است:

1. این که ما بدون اذن از خودمان به دنیا آمدیم و بدون اذن از خودمان هم مریض و ناتوان می شویم و بعد هم می میریم و در این زندگی دنیا هم محدودیت داریم، حاکی از این است که ما غنی بالذات نیستیم و هستی ما به کس دیگری تعلق دارد. اگر ما چیزی را از خودمان داشتیم و کسی آن را از ما گرفته بود، می توانستیم، اعتراض کنیم که چرا مال ما را گرفتی؟ اما وقتی کسی چیزی را برای بهره برداری موقت به ما داده، نمی توان به گرفتن آن اعتراض کرد؛ به خصوص آن که وقتی چیزی را از ما می گیرد، به خاطر نیازمندی خودش به آن نیست؛ بلکه به جهت رشد و کمال ما و اعطای چیزی بهتر از آن به ماست.

2. در نکته قبلی احتیاج ذاتی آدمی و فقر او آشکار و بیان شد. حال فرض گرفته شود که اگر کسی به چیزی نیاز داشت، رفع نیاز او نیست که به لحاظ اخلاقی جای اعتراض دارد؛ بلکه برطرف نکردن نیاز اوست که مورد اعتراض است. به حکم اخلاق هرکه چیزی را دارد، باید به کسی که آن چیز را ندارد و به آن محتاج است، بدهد؛ پس به هستی بخشی خدا و اعطای نعمت های او نمی توان اعتراض کرد.

3. حال فرض کنید، اگر کسی امکاناتی را به دیگری داد که تا مدتی و برای مرحله ای از آن بهره برداری کند و آنگاه آن امکانات را در پایان مدت و مرحله از او گرفت تا در مرحله بعد به او امکانات بهتری ببخشد، آیا ایراد دارد؟ خداوند فرموده، شما وقتی بمیرید، از امکانات بهتری برخوردار می شوید و لذا گرفتن نعمت های دنیوی از افراد صالح ایرادی نخواهد داشت.

نیز فرض کنید، کسی امکاناتی را به دیگری داده تا از آنها برای رشد و ترقی خود بهره برداری کند و مقرر کرده است که اگر از آنها سوء استفاده کردی، آن امکانات از تو گرفته خواهد شد. آیا گرفتن امکانات از کسی که از آنها سوء استفاده کرده، جای اعتراض دارد؟

مراد از شکرگذاری استفاده صحیح از امکانات و نعمت هاست؛ نه این که خدا به تشکر و احترام ما حاجت دارد و از آن خوشش می آید و مثل حاکم جباری است که اگر تملق و چاپلوسی او را نکردند و یا به او احترام نگذاشتند، او بر خشم شود و او را مجازات نماید.

4. اگر کسی یک مقرراتی را قرار داد که با عمل به آنها رشد و تعالی ما فراهم شود، آیا باید به قرار دادن این مقررات اعتراض کرد؟ آیا قراردادن مقررات برای رشد و تعالی جای اعتراض دارد؟ یا این که کسی را رها کنند که هر گونه رفتار کند و برای خود سرنوشت شوم و هلاکت باری را رقم بزند؟

5. آزادی و اختیار داشتن یک لطف و نعمت دانسته می شود؛ نه یک نقص و عیب. فرض شود، یک کسی همیشه در سن کودکی به سر ببرد و هیچ اختیار و امکانی برای او وجود نداشته باشد که رشد و تعالی پیدا کند و بالغ شود و به مراحل بالاتر نیل پیدا کند. تردیدی نیست که این جبر و عدم اختیار و ثبات در یک حالت و موقعیت، یک نقص است، نه کمال.

6. ظالمانه و ناعادله بودن مجازات مربوط به مجازات قراردادی و اختیاری است؛ نه مجازات تکوینی. انسان ها در مقررات دنیوی گاهی به نحو ظالمانه دستمزد کارگری را کم قرار می دهند و یا در عمل به مقررات عمل نمی کنند. این ظالمانه و غیر عادلانه است؛ اما اگر فرض شود که یک کسی سم بخورد و بعد بر اثر آن مریض بشود، در چنین موردی که ظلم و بی عدالتی معنا ندارد. یک رابطه مشخص و تعریف شده ای به صورت تکوینی میان عمل و نتیجه قرار داده شده و این برای همه یکسان است که اگر کسی سم بخورد، مریض می شود. وقتی چنین است، ظالم خود شخص خواهد بود که سم خورده است؛ نه آن که اطلاع داده است، اگر سم بخوری، مریض می شوی. خداوند که خبر از عذاب های جهنم داده، لطف کرده که ما را از مهالک آگاه ساخته است.

=================

باید توجه داشت که تمام آنچه بیان شد،‌ از باب تقریب به ذهن حقایق عینی و تکوینی است. این خود ما هستیم که بهشت و جهنم را با اعمال خود می سازیم. ما با اعمال صالحی که انجام می دهیم، موجب رشد و لذت و کامیابی خود می شویم و با اعمال فاسدی که مرتکب می شویم، باعث سقوط و درد و هلاکت خود می گردیم.

حال فرض کنید، نه خدایی باشد و نه قیامتی، آیا آنچه را که دین گفته است که اعمال صالح انجام دهید تا به لذت و کامیابی دست پیدا کنید و اعمال فاسد انجام ندهید تا به درد و رنج و مصیبت گرفتار آیید، این چیز بدی است؟

پاره ای از آموزه های دینی، همان اخلاقیات است که راست بگویید و عدالت بورزید و احسان کنید و مثبت اندیش باشید و نظایر اینها. آیا این آموزه ها چیز بدی است؟

پاره ای از آموزه های دینی همان مناسک عبادی است که مایه آرامش و وسیله تهذیب و پاکی و اخلاقی و انسانی شدن آدمی است. آیا این آموزه ها چیز بدی است؟

پاره ای از آموزه های دینی باور به خدا و حیات پس از مرگ و دیگر حقایق غیبی است. حتی اگر این آموزه ها خیالی باشد، آیا باور به اینها مایه اخلاقی تر شدن نیست و موجب نمی شود که حتی در خلوت ها نیز اخلاقی زندگی کنیم. آیا این چیز بدی است؟

این در حالی است که البته درک ما از جهان خیلی ناقص است. ما فقط طیف های خاصی از رنگ ها را می توانیم ببینیم. ماوراء بنفش و مادون قرمز را نمی توانیم ببینیم. ما طول موج های محدودی را می توانیم درک کنیم. صداهایی که طول موج پایینی دارند، برای ما قابل درک نیست و صداهای بلند هم موجب مرگ ما می شود و ما تحمل درک آنها را نداریم. حال ما چگونه انتظار داریم، تمام حقایق جهان را مثل خدا و حیات پس از مرگ را درک کنیم؟ آیا ما وقتی نمی توانیم، حقایقی را درک کنیم، باید بگوییم، وجود ندارند؟

ما بعضی از حقایق را خود نمی بینیم و خود نمی شنویم و نمی توانیم درک نماییم، اما وقتی قائل صادقی آنها را به ما خبر می دهد، به آن وجود آن حقایق باور پیدا می کنیم. فرض کنید، پزشکی به ما می گوید، تو فلان بیماری را داری و ما هم او را دروغگو نیافتیم، آیا به صحت سخن او باور پیدا نمی کنیم؟

پیامبران تجربه ارتباط به حقایق غیبی داشته اند و از حقایقی غیبی مثل خدا و حیات پس از مرگ و فرشته و مانند آنها خبر داده اند و ما هیچ قرینه ای بر دروغگویی آنها هم نیافتیم. آیا نباید در خصوص این حقایق غیبی که ما قادر به درک آنها نیستیم، به صحت سخنان انبیاء باور داشته باشیم؟

__________________________

لینک مرتبط:   حقانیت دین از دو منظر


آیا آیات صفات جزو آیات متشابه است؟

سئوال
اگر فقط آیات قیامت را جزء آیات متشابه قرار دهیم، آیات تجسیم جز کدام آیات قرار می گیرند و منظور از آن و بطن آن را چگونه می توان متوجه شد؟ به نظر علامه طباطبایی این آیات متشابه اند و بعد از مراجعه به آیات محکم محکم می گردند. آیا این درست است؟

پاسخ
علامه طباطبایی مراد از متشابه را در آیات قرآن مطلق آیاتی گرفته است که مراد آنها محکم یعنی مشخص نیست و با غیر مراد اشتباه می شود. به موجب نظر ایشان هر آیه ای که چنین خصوصیتی داشته باشد، متشابه است؛ از این رو آیات صفات را مانند « الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى» (طه،5) نیز جزو آیات متشابه می داند. او معتقد است که می توان مراد آیات متشابه را با ارجاع به آیات محکم مشخص کرد. برای مثال با ارجاع آن آیه به آیه «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ‏ءٌ» (شوری،11) دانسته می شود که خدا مانند اشیای مادی جسم ندارد و لذا فهمیده می شود که مرا از آیه قبل این نیست که خدا جسم است و بر تخت مادی می نشیند؛ بلکه مراد این است که خدا بر هستی استیلاء دارد(نک: قرآن در اسلام، ص36-37).
چنان که در مقاله ای با عنوان «معناشناسی آیه محکم و متشابه» به تفصیل بیان کرده ام، مراد از متشابه در آیات قرآن عبارت از آیات قیامت است که در آن حقایق اخروی به حقایق دنیوی تشبیه شده است.
دلیل من سیاق آیه است که در ادامه از آخرت سخن رفته و از زبان راسخان در علم آمده است: «رَبَّنا إِنَّکَ جامِعُ النَّاسِ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فیهِ إِنَّ اللَّهَ لا یُخْلِفُ الْمیعادَ (آل عمران،9)؛ پادشاها، تو مردم را برای روزی که در آن شکی نیست، گرد می آوری. خدا در این وعده خود تخلف نمی کند».
دلیل دیگرم آیات متحد الموضوع است. در آیه دیگری که آیاتی از قرآن متشابه خوانده شده، به آخرت نظارت دارد. آن چنین است: اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدیثِ کِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِیَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلینُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلى ذِکْرِ اللَّهِ ذلِکَ هُدَى اللَّهِ یَهْدی بِهِ مَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ * أَ فَمَنْ یَتَّقی بِوَجْهِهِ سُوءَ الْعَذابِ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ قیلَ لِلظَّالِمینَ ذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْسِبُونَ (زمر، 23-24).
در این آیات از آیاتی سخن رفته است که چون خداترسان بشنوند، پوست بدنشان می لرزد و در ادامه از عذاب قیامت سخن گفته شده است. تردیدی نیست که آیات قیامت است که وقتی خداترسان بشنوند، پوست بدنشان به لرزش می افتد.
به موجب این نظر، مراد آیات متشابه که همان آیات قیامت باشد، چنان نیست که مخاطبان را به اشتباه بیاندازد و مجبور باشند، برای فهمیدن مراد آنها به آیات دیگری مراجعه کنند. سیاق آیات قیامت روشن می کند که مراد چیست و لزومی به مراجعه به آیات دیگر نیست.
اساساً خلاف فصاحت و بلاغت است که قرینه فهم مراد در خود آیات مربوط نباشد و در موضع دیگری مستقل از آن آیات آمده باشد و مخاطبان ناگزیر باشند برای فهم مقصود خداوند بگردند و قرینه فهم مرادش را در مواضع دیگر کلام الهی پیدا کنند.
به این ترتیب معنای متشابه این نیست که مخاطبان در معنای آن به اشتباه می افتند؛ بلکه این است که در آن حقایق اخروی به حقایق دنیوی تشبیه شده است و سبب آن هم این بوده است که مخاطبان مراد خدا را درک کنند؛ نه این که به اشتباه بیافتند.
براین اساس، معنای «ام الکتاب» بودن آیات محکم این نیست که ما باید در فهم آیات متشابه به آنها مراجعه کنیم؛ بلکه این است که آنها اصل قرآن اند و باید به آنها عمل کرد؛ در حالی که آیات قیامت برای عمل نیست و باید مؤمنان به حقایقی که در آنها آمده است، ایمان بیاورند.
در سیاق آیه نیز هیچ اشاره ای به این نشده است که معنای آیات متشابه روشن نیست و مخاطبان را به اشتباه می اندازد. تنها گفته شده است، کسانی که در دلشان انحراف است، دنبال فتنه و تأویل آنها هستند.
البته در آن گفته شده است که تأویل آیات متشابه را کسی جز خدا نمی داند. مراد از تأویل هم اصل حقایق مذکور در آیات قیامت است؛ نه مدلول لفظی و عرفی آنها. تازه در آن گفته شده است که هیچ کس جز خدا تأویل آیات متشابه را نمی داند و این خلاف نظر علامه است که گفته است، با ارجاع آنها به آیات محکم می توان به مراد متشابهات پی برد. آنچه که ما از طریق آیات قیامت درباره حقایق اخروی می فهمیم، مشابه دنیوی آن است و نه حقیقت آنها را چنان که در آخرت هست.
معنای « الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى» نیز برای مخاطبان قرآن روشن بوده و نیازی نبوده است، برای فهم آن به آیه دیگری مراجعه کنند. این یک تعبیری مجازی و تمثیلی است و معادل آن در زبان فارسی عبارت است از: «شاه به تخت نشست» یا «شاه تاجگذاری کرد». آشنای به زبان فارسی و این تعبیر مجازی و تمثیلی به روشنی می فهمد که مراد این نیست که شاه روی تخت نشست یا تاجش را روی سرش نهاد؛ بلکه مراد این است که بر کشور استیلاء یافت. اساساً، اگر مخاطبان از چنان تعبیری به اشتباه می افتند، چه جهتی دارد که خداوند آن تعبیر را به کار ببرد؛ در حالی که تعبیر روشنی که  مخاطبان را به اشتباه نیاندازد، وجود دارد؟ مگر خدا قصد تفهیم مقصود نداشته است؟ مگر خداوند می خواسته است، مخاطبانش را به گمراهی یا گیجی بیافکند؟ روشن است که هیچ یک از اینها نبوده است. قصد خداوند تفهیم مقصود و هدایت مخاطبانش بوده است؛ بنابراین معنا ندارد، به گونه ای سخن بگوید که مخاطبانش یا به اشتباه بیافتند و یا برای فهم مقصودش بگردند و یک جمله ای دیگری پیدا کنند که مقصود خداوند را روشن سازد.