سفارش تبلیغ
صبا ویژن

مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

تأثیر نیازسنجی در تعالی نشر قرآنی

تأثیر نیازسنجی در تعالی نشر قرآنی/ 13
جعفر نکونام:
فقدان نیازسنجی سبب نابودی فرهنگ دینی از درون می‌شود

گروه ادب: نکونام، عضو هیئت علمی دانشگاه قم، عنوان کرد: اگر به پرسش‌های دینی و قرآنی نهفته در جامعه، پاسخ مناسبی داده نشود و آثار مطلوب در زمینه آنها منتشر نشود، فرهنگ دینی جامعه از درون نابود می‌شود.

جعفر نکونام،

استاد دانشگاه قم

جعفر نکونام، عضو هیئت علمی دانشگاه قم، در گفت‌و‌گو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، در بررسی مفهوم نیازسنجی و میزان اعمال آن در نشر مکتوب حوزه دینی ـ قرآنی اظهار کرد: متاسفانه نیازسنجی سیستماتیک و علمی در وضعیت امروز به چشم نمی‌خورد.

وی با بیان اینکه به جز برخی پایان‌نامه‌های دانشجویی که دارای مکانیزم خاص نیازسنجی هستند، در باقی موارد روال منظمی در نیازسنجی دیده نمی‌شود، اظهار کرد: به طور عمده،‌ کتاب‌ها بدون تحقیق و جست‌و‌جوی پیشینه به چاپ می‌رسند و نوعاً اگر نیازسنجی هم به عمل می‌آید، براساس حدس و گمان‌های شخصی است. در سازمان‌هایی که کتاب درسی تهیه می‌کنند، مثل سازمان سمت معمولاً، با تکیه بر سرفصل‌های دروس به تدوین و نشر کتاب می‌پردازند.

نکونام ادامه داد: در سایر مؤسسات انتشاراتی با برآوردهای ذهنی و بدون مطالعات میدانی به پذیرش و نشر آثار روی می‌آورند. بسیاری از نویسندگان براساس علائق و مطالعات شخصی خود به نگارش و نشر آثار روی می‌آورند و هیچ نظارتی به نیازهای علمی و فرهنگی جامعه ندارند.

وی به وجود برخی گفتمان‌های حاکم در جامعه مثل گفتمان «سبک زندگی» اشاره کرد و گفت: برخی ناشران و نویسندگان بسته به اینکه گفتمان حاکم در جامعه چیست، به نگارش و نشر آثار اهتمام می‌ورزند. نگارش مقالات و پایان‌نامه‌های دانشگاهی هم متأثر از گفتمان‌هایی است که هر از چندگاهی در محافل عمومی مطرح می‌شود.

وی در ادامه به تبعات عدم نیازسنجی در نشر مکتوب حوزه دینی ـ قرآنی پرداخت و گفت: عدم نیازسنجی موجب نادیده گرفتن خلاءهای فکری و شبهات و سئوالات پاسخ نیافته‌ای می‌شود که بیش‌تر آنها حالت پنهانی دارد و ذهن‌های جوانان را به خود مشغول می‌سازد و حتی ایمان افراد جامعه را هدف گرفته است.

نکونام با بیان اینکه ما زمانی نیازهای فرهنگی جامعه را درک می‌کنیم که به حد انفجار رسیده و فرهنگ دینی ما را مورد هجمه قرار داده باشند، افزود: وقتی یک فتنه سیاسی یا انحراف اخلاقی عظیمی در جامعه به وجود بیاید، متولیان فرهنگ جامعه در می‌یابند که در آن زمینه‌ها خلاء‌های فکری و انتشاراتی وجود دارد و باید به تدوین و نشر آثار پرداخت.

وی با تاکید بر اینکه باید پیش از رسیدن به حد انفجار و پیدایش مشکلات اخلاقی و فرهنگی به شکل علمی نیازسنجی صورت بگیرد و خلاء‌های فکری و فرهنگی مورد شناسایی قرار گیرد، اظهار کرد: باید دانست که بسیاری از سؤالات تا به صورت میدانی و بالینی مورد مطالعه و بررسی قرار نگیرند، مجال و جرأت بروز پیدا نمی‌کنند.

نکونام عنوان کرد: افراد برای اینکه حقوق اجتماعی آنها ضایع نشود یا به ملحد بودن متهم نشوند، از پرسیدن علنی خودداری می‌کنند و اگر به پرسش‌های نهفته و پنهان جامعه پاسخ مناسبی داده نشود و آثار مطلوب و اقناع‌آوری در زمینه آنها تدوین و منتشر نشود، فرهنگ دینی جامعه را از درون تهی و نابود می‌سازد.


آسیب های پژوهش های قرآنی

متنی که اینک ملاحظه می کنید، مصاحبه ای است که خبرنگار ایکنا با اینجانب در زمینه آسیب های پژوهش های قرآنی به عمل آورده است.

سئوال – لطفاً، آسیب ها و مشکلاتی را که در زمینه پژوهش های قرآنی وجود دارد، بیان فرمایید.

پژوهش‌های قرآنی از نواحی مختلفی آسیب‌ها، نقص‌ها و مشکلاتی دارد که هر کدام از آن‌ها مسائل متعدد و مباحث مفصلی را در برمی‌گیرد. هم از ناحیه خود سیستم و نظام و دستگاه مدیریت پژوهش اعم از دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی و حتی وزارت علوم و هم از ناحیه بدنه پژوهشی شامل اعضای هیئت علمی به عنوان پژوهشگران و راهنماهای پژوهش‌ها و همچنین دانشجویان و همچنین از ناحیه محتوا ومتون آموزشی و پژوهشی موجود در حیطه مطالعات و پژوهش‌های قرآنی.

1. آسیب های مدیریت پژوهشی

یکی از آسیب هایی که در ناحیه مدیریت پژوهشی وجود دارد، از این قرار است که پژوهش گران و دانشگاهیان با این که فرهیختگان جامعه هستند، حق انتخاب مدیران خود را ندارند و لذا مدیریت پژوهشی انتصابی و از رأس به قاعده است؛ نه انتخابی و از قاعده به رأس؛ لذا مدیران خود را موظف نمی دانند، نسبت به زیر مجموعه خود پاسخگو باشند؛ از این رو، گاهی وقتی به مدیران نسبت به ضعف های علمی و پژوهشی انتقاد و سئوال می شود که چرا چنین است، با تحکّم و بی ادبی پاسخ می دهند که ما هیچ وظیفه ای نداریم، به شما پاسخ بدهیم. ما باید به مافوقمان پاسخگو باشیم.

به جهت این نظام مدیریتی نابسامان، گاهی کسانی به عنوان مدیران پژوهشی انتخاب می شوند که هیچ سابقه ارزشمند علمی و پژوهشی ندارند و اساساً با نوآوری و نظریه پردازی و نقد که موتور متحرکه علم و پژوهش است، مخالف اند و آن را بدعت و کفر و زندقه تلقی می کنند که به باور آنان، باید حتماً جلوی آن گرفته شود و گرنه ایمان و دیانت در دانشگاه تضعیف می شود.

از دیگر آسیب هایی که در این ناحیه به چشم می خورد، این است که سایه جناح بندی های سیاسی بر نظام پژوهش سنگینی می کند و پژوهش ها را تحت شعاع قرار می دهد؛ طوری که با اهالی علم و پژوهش بر اساس گرایش های سیاسی و جناحی رفتار می شود و مثلاً، اگر بخواهند کسانی را به عنوان پژوهش گرهای برتر انتخاب کنند، آنانی را انتخاب می کنند که با گرایش ها و جناح های سیاسی حاکم مخالف نباشند. به طور طبیعی رفتار گزینشی با پژوهش گران موجب دلسردی آنان می شود و انگیزه آنان را برای پژوهش و تحقیق از میان می برد.

2. آسیب های روش تحقیق

نقص ها و آسیب های مربوط به محتوا و متون آموزشی از این قرار است که اساساً تمرین پژوهش و آشنایی با روش تحقیق تخصصی وجود ندارد. یکی از علت‌های آن این است که کتاب‌ها و محتواهای موجود در زمینه روش تحقیق متخذ از آثار رشته‌های علوم انسانی است؛ لذا از این آثار فقط می توان از جنبه عمومی تحقیق در رشته علوم قرآنی استفاده کرد. به علاوه این آثار بیشتر بر روش تحقیق میدانی تأکید دارند؛ در حالی که نوع تحقیقات رشته های علوم قرآنی از سنخ تحقیقات کتابخانه‌ای است؛ لذا در زمینه روش تحقیق تخصصی علوم قرآنی با یک خلأ جدی مواجهیم و بر اثر این خلأ، محققان ما آگاهی و آمادگی لازم را برای پژوهش علمی و عمیق ندارند.

ما نیاز داریم، در هر رشته و متناسب با نوع تحقیقاتی که در آن رشته وجود دارد، به تهیه و تدوین روش تحقیق‌های خاص آن رشته، با فراهم کردن محتوا و با توجه به نمونه‌ها و مصادیقی که با آن‌ها سروکار داریم، اقدام کنیم. در واقع ما باید با استفاده از کتب مرتبط با حوزه پژوهش در قرآن چه در حوزه‌های کلاسیک و سنتی بومی و چه با توجه به مباحث مطرح شده در کشورهای غربی نظیر مباحث مطرح در حوزه هرمنوتیک، نشانه‌شناسی، زبان‌شناسی و ... روش تحقیق‌هایی متناسب با محتوای مورد نظر خودمان تولید کنیم تا با تدریس و به کارگیری این روش‌ها به تحقیقات خود عمق و توسعه ببخشیم.

در حال حاضر نه چندان در زمینه گردآوری اطلاعات  و نه در زمینه تجزیه و تحلیل اطلاعات، راهکارهای علمی و سنجیده ای وجود ندارد؛ لذا محققان بیش تر به راهکارهای ذوقی و سلیقه ای ویژه خود روی می آورند.

علاوه بر این که باید در نظر داشت، مبانی و اصولی که براساس آن‌ها تجزیه و تحلیل‌ها صورت می‌گیرد، قابل تجدیدنظرند و نمی‌توان به آن چه در رویکردهای سنتی ما و یا غرب وجود دارد، با یک نگاه مثبت و با اعتماد کامل روی آورد؛ بلکه باید به آنها نگاه انتقادی داشت و آنها را مورد بازبینی قرار داد.

مبانی سنتی تجزیه و تحلیل اطلاعات در علوم اصول فقه، علوم بلاغت و منطق وجود دارد. هرچند که زحمات علمای گذشته در تقریر این مبانی مشکور است، اما به نظر می رسد، این مبانی نیازمند بازنگری و نگاه انتقادی اند. آنها باید مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرند تا مشخص شود که این اصول تا چه اندازه قابل اعتنا و صحیح اند.

مشکل دیگری که مبانی تجزیه و تحلیل سنتی دارند، این است که مطالب طرح شده در کتب سنتی به نحو تئوری و کلی است و به نحو تطبیقی و با تطبیق به مصادیق به مسائل پرداخته نشده است؛ در حالی که باید هر یک از مبانی و قواعد مطرح در آنها به نحو موردی و مصداقی بر اطلاعات و داده‌های تحقیق پیاده شود تا کارکرد واقعی آن‌ها به منصه ظهور برسد.

ما اصول فقه را در قرآن پیاده نکرده‌ایم و به دانشجویان تعلیم نداده ایم که براساس فلان اصل چگونه باید یک آیه را معنا کنیم؛ بلکه به صورت مجرد و انتزاعی و مجزا تعلیم داده ایم؛ لذا اصول فقه در حال حاضر به صورت غیرکارا درآمده اند. قواعد منطقی و بلاغی نیز به همین آفت گرفتار آمده اند.

بنابراین، در زمینه روش پردازش و اندیشه‌ورزی واقعاً جای کار وجود دارد و ما بایستی برای تقویت آن، هم از مباحث سنتی خودمان استفاده ببریم و هم به مباحث مطرح شده در غرب توجه داشته باشیم. تجارب و دست‌آوردهای غربی ها در زمینه‌هایی چون هرمنوتیک، زبان‌شناسی و معناشناسی می‌تواند کارایی فراوانی برای ما داشته باشد. منتها چون این تجارب و مباحث، با توجه به متون مقدس یهودیت و مسیحیت نوشته شده است؛ لذا با مباحث ما انفصال و بیگانگی دارد؛ از این رو، ما باید این تولیدات فکر غربی را بومی کنیم و با تطبیق بر موارد و مصادیق خود، آن‌ها را در قالب زبان و بیان خود به کار بگیریم.

برای بومی کردن باید این مباحث را آن گونه که خودمان ‌می‌فهمیم، تقریر کنیم و به کار بگیریم. گاه اصطلاحاتی در این مباحث مشاهده می‌شود که مبهم یا دشوار فهم هستند؛ حال آن که ما معادل‌های آن‌ها را در متون خود داریم. برای مثال معمولاً تصور می‌شود که مباحث هرمنوتیک چیز بسیار متفاوتی از سنت فکری ماست و این که چنین مباحثی از سوی اندیشمندان ما مطرح نشده یا مورد توجه نبوده است؛ در حالی که هرمنوتیک همان تفسیر و تأویل ماست. بنابراین اگر ما در قالب اصطلاحات آشنای خودمان این‌ها را بیان کنیم، این بیگانگی برطرف می‌شود و قابلیت بهره برداری در مباحث سنتی هم پیدا می کنند.

از دیگر مشکلاتی که در زمینه بومی‌سازی این حوزه‌های دانش وجود دارد، این است که معطوف به موضوعات و مصادیق غربی و مسیحی است. برای مثال علم هرمنوتیک معطوف به عهدین است و در جهت تفسیر آنها شکل گرفته‌اند؛ بنابراین بر مصادیق مورد نظر ما یعنی آیات قرآن تطبیق داده نشده‌اند. این در حالی است که میان قرآن و عهدین تفاوت های بسیاری است و برخی از تئوری های علوم غربی درباره قرآن نمی تواند مصداق پیدا کند.

همچنین در زمینه معناشناسی نیز همین مشکل وجود دارد و اصطلاحاتی که در کتاب‌های معناشناسی وجود دارد با اصطلاحات سنت علمی ما معادل‌سازی نشده و بر مصادیق و مواردی که در معناشناسی آیات قرآن مطرح است، کار نشده و در واقع تئوری‌های موجود در این حوزه علمی بدون تطبیق به موارد قرآنی رها شده است. اهتمام نکرده ایم که واژگان و تعابیر قرآن را معناشناسی تاریخی یا معناشناسی توصیفی کنیم تا ببینیم حاصل چه می‌شود و بر ما مشخص شود که راهکارها و مراحل چنین پژوهشی چیست.

سئوال – البته این نظر هم می تواند مطرح باشد که اساساً این روش‌ها را نباید به کار گرفت؛ چون آنها با مباحث ما سنخیتی ندارند؛ اما شما می‌گویید که این‌ها مناسب نیستند؛ چون تا حالا به کار نرفته‌اند.

این که چه روشی را می‌توانیم و چه روشی را نمی‌توانیم به کار بگیریم، باید براساس میزان علمی بودن و  کارآمدی آن روش باشد. مواجهه ما با هر دستاورد بشری باید علمی باشد و اگر دستاوردی، علمی و کارا بود، باید آن را استفاده کنیم؛ هر چند از جانب کسانی که ما قبول نداریم، بیان شده باشد. در احادیث آمده است که ما باید حکمت را ولو از دهان منافق یا کافر بگیریم و یا در تعبیر دیگری آمده است که اگر گوهری در دهان سگی وجود داشت، آن را بگیرید.

ما برای این که ببینیم که چه چیزی خوب است و چه چیزی خوب نیست، باید ببینیم مستظهر به ادله معتبری هست یا نه. در مباحث علمی باید رفتار علمی داشت؛ نه رفتار ایدئولوژیک. دانش، غربی و شرقی ندارد؛ چنان که تکنولژی چنین است. این بسان آن است که گفته شود، نباید از هواپیما به دلیل این که کفار آن را ساخته‌اند، استفاده کرد. چنین اندیشه ای قابل دفاع نیست. این که بگوییم، چون این علوم حاصل اندیشه بیگانگان هستند، نباید مورد استفاده قرار گیرند، عقلایی نیست. ما باید ببینیم که آیا این علوم می‌توانند برای ما کارایی داشته باشند یا آیا به لحاظ علمی معتبرند و ادله معتبری برای دفاع از آن‌ها وجود دارد یا نه؟ به هر حال، ما نمی‌توانیم تجارب غربی‌ها را، به عنوان بخشی از تجارب بشری، نادیده بگیریم؛ بلکه باید  از آنها استفاده لازم را ببریم.

بنابراین عمده مشکل ما به لحاظ محتوایی، نبود روش تحقیق تخصصی متناسب با زمینه کاری ماست؛ لذا ما باید محتوایی تخصصی در زمینه روش تحقیق بر اساس علوم سنتی خودمان و نیز علوم غربی فراهم کنیم و برای تحقیق در قرآن مورد بهره برداری قرار بدهیم.

3. آسیب های فرهنگی پژوهش

یکی آسیب‌ها و مشکلاتی که در زمینه پژوهش قرآنی وجود دارد، این است که در حال حاضر دانشجویان و حتی استادان به روش تحقیق آشنایی کافی ندارند و تمرین پژوهش ندیده اند. این مشکل ریشه در فرهنگ ما دارد. فرهنگ ما یک فرهنگ ترویجی است و نه یک فرهنگ تحقیقی. در فرهنگ ما سئوال شبهه خوانده می شود؛ لذا باید از آن احتراز کرد. در فرهنگ ما نوآوری و نظریه پردازی بدعت خوانده می شود؛ لذا باید از آن اجتناب نمود.

حال آن که سئوال، محور پژوهش است. اگر پژوهش‌ها و تحقیق‌ها مبتنی بر سئوال نباشد و استادان و دانشجویان به دنبال سئوال و پاسخ‌گویی به آن نباشند، انتظار این که از رهگذر تحقیقات ما، مرزهای دانش‌ گسترش پیدا کند، بیهوده خواهد بود. پژوهشگران برای اینکه به تحقیق بپردازند، ضروری است، با فضای نقد علمی خو کنند و با سئوالات علمی مواجهه داشته باشند و به چالش‌های علمی مجال داده شود تا اساساً امکان شکل گرفتن سئوالات علمی پدید آید.

نیمی از پژوهش علمی، مطرح کردن سئوال علمی است؛ چنان که نقل است: «حسن السؤال نصف العلم؛ سئوال خوب نیمی از علم است». رشد پژوهش در گرو وجود سئوالات خوب است و سئوال خوب از رهگذر ایجاد چالش در دانسته ها شکل می گیرد؛ لذا باید مجال موسعی برای طرح دیدگاه های مختلف داده شود تا ملاحظه اختلاف نظرها برای پپدایش سئوالات علمی بسترسازی کند. اگر مباحث علومی که در محیط های علمی تدریس می شود، به شکل یکپارچه و کانالیزه باشد و حاوی هیچ اختلاف نظری نباشد، سئوال علمی به وجود نمی‌آید و پژوهش علمی رونق پیدا نمی کند.

از مشکلات دیگری که در زمینه پژوهش‌های قرآنی وجود دارد، این است که به دلیل این که چندان گفت‌وگو علمی و نقد و مناظره رونق ندارد و لذا مجال مناسبی برای طرح اختلاف نظرها و پیدایش سئوالات علمی فراهم نمی شود.

در شرایط فعلی اگر کسی بخواهد نظریه جدیدی را مطرح کند، با محدودیت‌هایی مواجه است. در محیط های علمی، فضایی عوام‌گونه حاکم است. از استادان و دانشجویان انتظار دارند، همان‌گونه که با عوام سخن گفته می‌شود، به طرح مسائل و مباحث علمی پرداخته شود. معتقدند، نباید مباحث چالشی و جدید مطرح شود و اگر کسی نظر جدیدی را مطرح کند، چنان با او رفتار می کنند که گویا جرمی مرتکب شده و بدعتی نهاده است.

تصور من این است که باید اهتمام مقام معظم رهبری برای تشکیل کرسی‌های آزاداندیشی و نوآوری مورد توجه جدی قرار گیرد و اعتنا و اهتمام ایشان محترم و مغتنم دانسته و تبلیغ شود و در حد شعار و حرف به آن اکتفا نشود.

باید چنین فضایی که اکنون وجود دارد، شکسته شود و راهکار آن نیز راه‌اندازی و اقبال جدی به کرسی‌های نظریه‌پردازی، مناظره، نقد و نوآوری با حفظ اخلاق و رعایت تأکیدات شرعی است تا با قرار گرفتن دانشجویان و استادان در یک فضای علمی و مواجه شدن آنان با چالش‌های علمی، سئوالات علمی شکل گیرد و اندیشه‌ها در جهت یافتن پاسخ‌های مناسب به حرکت درآید و به گسترش مرز دانش در رشته علوم قرآن منجر شود.

متأسفانه در شرایط حاضر به دانشجو و حتی استاد مجال گفتن نظر جدید داده نمی‌شود و اگر او نظر جدیدی بدهد، به او گفته می‌شود، این حرف تفسیر به رأی یا خلاف مشهور است و نباید آن را بگویی. تو نباید نظر خودت را مطرح کنی؛ بلکه باید حتماً همان سخنان و آرائی را که در کتاب‌های مشهور وجود دارد، بازگو کنی. بنابراین، محیط علمی ما دچار دگرسانسوری و حتی خودسانسوری شده است.

تا زمانی که ما با این دگرسانسوری‌ها و خودسانسوری‌ها مواجهیم و این امر به این نتیجه منجر شود که شخص از اندیشیدن بترسد و نتواند نظر خود را ارایه کند، طبیعتاً رشد علمی نمی تواند وجود داشته باشد.

بنابراین بزرگ ترین آسیب در پژوهش های قرآنی عوام زدگی و نگاه تعبدی و تقلیدی به مباحث علمی است. ما چنان که از عوام انتظار داریم، تقلید کنند، از دانشگاهیان و اهل پژوهش هم انتظار داریم که تقلید کنند و بنگرند، عالمان بزرگ چه نظری داده اند و فقط به بیان و شرح همان نظر بپردازند و اگر کسی نظر فلان عالم قرآنی را نقد کند، او را منحرف و مجرم می شماریم. بدیهی است ک در چنین فضایی پژوهش علمی نمی تواند رونق پیدا کند.

به هر حال، ما برای رونق بخشیدن به پژوهش های قرآنی، باید حداقل این مجال را قرار دهیم که افراد در چارچوب اصول و ضروریات دین و مذهب به نقد و نظریه پردازی اهتمام کنند و همین اصول و ضروریات خطوط قرمز برای نقد و نظریه پردازی دانسته شود و به بیش از آن گسترش ندهیم. ما نباید هر انکاری را انکار باورهای دینی قلمداد کنیم و قائل به آن را با محدودیت مواجه کنیم. باورهای دینی به همین اصول و ضروریات محدودند و تسری آن به تمام نظریات علمی مشهور خیانت بزرگی به علوم دینی و از آن جمله علوم قرآنی دانسته می شود.

4. آسیب های اطلاع رسانی پژوهشی

مشکل دیگر در زمینه پژوهش قرآنی این است که چندان بین مراکز پژوهشی و دانشگاه‌ها ارتباط و رفت و آمدی علمی وجود ندارد؛ همچنان که چندان بین محافل علمی داخل و خارج از کشور ارتباطی نیست؛ در نتیجه افکار و اندیشه‌های دیگر مورد ملاحظه و توجه قرار نمی‌گیرد؛ لذا محققان چندان از تجارب علمی و پژوهشی همدیگر استفاده نمی کنند.

انتقال دانشجویان و استادان در طول دوره تحقیق و ایام کار و تحصیل، از دانشگاهی به دانشگاه دیگر به شکل مهمان یا در قالب مأموریت و فرصت مطالعاتی کمک می کند، پژوهشگران در فضایی متفاوت قرار گیرند و با نگاه‌هایی دیگر آشنا شوند. اگر ما نتوانیم با اطلاعاتی که به صورت‌ها و اشکال گوناگون و مختلف در خود ایران یا در خارج از ایران وجود دارد، آشنا شویم، نمی‌توانیم شاهد رشد علمی و پژوهشی شایسته ای در دانشگاه‌های خود باشیم.

چنین وضع نابسامانی موجب می شود، پژوهش های تکراری فراوانی صورت بگیرد و از رهگذر آن، فرصت های پژوهشی هدر برود.


پژوهش دینی، بایسته ها و آسیب ها

متنی که اینک ملاحظه می شود، مصاحبه ای است که با خبرنگار خبرگزاری رسا در زمینه پژوهش دینی صورت گرفته است.

O : اگر وقت شریف اجازه بدهد، من پیرامون پژوهش دینی، بایسته ها و آسیب ها چند سئوال دارم. به عنوان سئوال اول بفرمایید، پژوهش در دوران فعلی چه ضرورتی دارد؟

j  : پژوهش برای هر زمانی برای رشد علمی ضرورت دارد. پژوهش به دوران فعلی اختصاص ندارد. منتها نظر به این که حکومت دینی در ایران حاکم است، انتظار بیش تری است که در زمینه معارف دینی نظریات روزآمد و قانع کننده ای را برای نسل جوان و دنیا عرضه نماید.

O : به نظر شما، مهم ترین آسیب های پژوهش دینی چیست؟

j  : مهم ترین آسیب های پژوهش دینی را می توان این گونه بر شمرد:

اولاً، بستر مناسبی برای عرضه دستاوردهای جدید علمی در علوم انسانی به خصوص معارف اسلامی وجود ندارد. هنوز تأکیدات مقام معظم رهبری و آیین نامه هایی که در زمینه نوآوری و نظریه پردازی و نقد است، اجرایی و نهادینه نشده است.

هنوز تلقی برخی این است که نوآوری به خصوص در زمینه معارف دینی بدعت و مذموم است. تصور می شود، باید مسائل و مشکلات روز را حتماً در همان قالب های فکری و نظری مشهور گذشته پاسخ داد و اگر کسی تئوری و نظریه جدیدی ولو در چارچوب اصول و ضروریات دین و مذهب ارایه دهد، عین کفر و زندقه است.

اگر پژوهش های دینی تنها عبارت باشد از شرح و حاشیه بر دیدگاه های مشهور گذشته که دیگر این پژوهش نیست. حوزه پژوهش کشف حقیقت است و بس. باید پژوهش های دینی به دستاوردهایی بیانجامد که علمی باشد. پژوهش علمی هم آن است که مقبولیت همگانی جهانی دارد. اگر ما در تحقیقات به نتایجی برسیم که فقط خودمان قبول داشته باشیم و اهل تحقیق در جامعه بشری را قانع نکند، آن نتایج نمی تواند علمی باشد. لذا باید هیچ خطوط قرمزی برای پژوهش و نوآوری و نظریه پردازی و نقد جز کشف حقیقت نباشد. معیار حقیقت و گزاره علمی هم این است که مقبولیت همگانی و جهانی داشته باشد. یک نظریه و دستاورد علمی در صورتی مقبولیت جهانی پیدا می کند که هیچ دلیل نقضی نداشته باشد و شواهد و مؤیداتی داشته باشد.

ما در پژوهش علمی فقط باید تابع دلیل باشیم و بس. به قول معرف نحن ابناء الدلیل نمیل حیث یمیل؛ اما متأسفانه فضای طرح نظریات علمی وجود ندارد. اگر یک نظریه ای خلاف مشهور باشد، شبهه و باطل و محکوم شمرده می شود و با نظریه پرداز برخورد فیزیکی و اداری و مانند آن می شود.

ثانیاً، پژوهش علمی در حوزه علوم انسانی به لحاظ آن که درآمدزا نیست، رغبتی به انجام آن چندان نیست

برای این که یک پژوهش به نتایج نویی برسد، نیازمند صرف وقت و هزینه مادی است، اما هرگز به ازای آن وجه مناسبی پرداخته نمی شود. لذا هرکه می خواهد در این حوزه پژوهش کند، باید فکر درآمدزایی برای پژوهشش نداشته باشد.

ثالثاً، به لحاظ بسته بودن فضای نوآوری و نظریه پردازی و نقد هنوز روش علمی تحقیق لااقل در حوزه علوم اسلامی منقح و کاربردی نشده است. معیارهای مشخصی وجود ندارد که چه چیزی نوآوری است و کدام نظریه است و کدام نقد صائب است.

رابعاً، فضای مناسبی برای تبادل اطلاعات و بحث و نقد نیست. نیروهای پژوهشی مثل جزیره های جدا از هم هستند. هرکسی به صورت انفرادی مطالعه و تحقیق می کند. حتی در یک گروه آموزشی دانشگاهی یک شرایطی که افراد بیایند نظریاتشان را مطرح نمایند و به بحث و نقد بگذارند، نیست. حال آن که توقع است، هم افراد یک گروه آموزشی و هم گروه های آموزشی یک دانشکده و هم دانشگاه های داخل و هم خارج با هم تبادل علمی و گفتمان و تعامل علمی داشته باشند.

اکنون شرایط به گونه ای است که گویا وظیفه استادان دانشگاه تدریس یک متون مشخص برای دانشجویان است و دانشجویان هم وظیفه دارند همان متون را حفظ و بعد فراموش کنند. شاید باور نکنید که یکی از مسئولان به اینجانب می گفت: وظیفه تو روخوانی کتاب برای دانشجویان است. حتی دانشجویان تحصیلات تکمیلی. به من ایراد می گرفت که چرا نظریاتت را حتی برای دانشجویان ارشد و دکتری عرضه می کنی؟ می گفت: مگر با تو قرارداد بسته اند که نظریاتت را برای دانشجویان مطرح کنی؟

شما بفرمایید در چنین شرایطی پژوهش چه مفهومی می تواند داشته باشد؟

اساس پژوهش نوآوری است. نوآوری هم یعنی آوردن یک نظریه ای که پیش تر نبوده است. یعنی شاذگویی و خلاف مشهور سخن گفتن. وقتی نوآوری و نظریه پردازی و نقد حتی در موضوعاتی که نه با اصول و ضروریات اسلام تصادم دارد و نه با اصول و ضروریات مذهب، ممنوع باشد، دیگر چه توقعی می توان داشت که پژوهش مجال و رونق مناسب پیدا کند؟

O  : تحقیقات دینی باید دارای چه استانداردهایی باشد؟

J  : به نظر من معیارها و استانداردهای هر پژوهشی اعم از دینی و غیر دینی همان معیارها و استانداردهایی است که برای یک معرفت علمی مطرح است، از این قرار:

اولاً، معرفت علمی باید مقبولیت همگانی و جهانی داشته باشد. به گونه ای که اگر هر کسی با هر مذهبی تحقیق کند، به نتایج واحدی برسد. برای مثال اگر هر کسی آب را صد درجه حرارت دهد، به جوش می آید؛ چه او شیعه باشد یا سنی. مسلمان باشد یا ملحد. شرقی باشد یا غربی. معرفت دینی که حاصل تحقیقات دینی است، باید همین گونه باشد.

ثانیاً، باید مورد نقض نداشته باشد. یعنی اگر یک نظریه ای داده شد، بر تمام موارد صادق باشد و بتوان تمام موارد را توجیه و تفسیر کند. اما اگر حتی یک مورد پیدا شود که آن را نتواند توجیه و تفسیر کند، آن نظریه و معرفت، علمی نیست. برای مثال، گفتیم که اگر قرآن فصاحت و بلاغت دارد، دیگر معنا ندارد، مفردات یا ترکیباتی از قرآن را برشماریم که معنای مراد آنها برای مخاطبان قرآن روشن نباشد. در اینجا یا باید گفت: قرآن فصاحت و بلاغت ندارد که نمی توان گفت، یا باید گفت، آن مواردی که ادعا می شود، مرادشان برای مخاطب روشن نیست، بی دلیل و باطل است.

ثالثاً، معرفت علمی باید مؤید و شاهد داشته باشد. صرف طرح احتمال هیچ ارزش علمی ندارد. باید حداقل یک شاهد و مؤیدی برای آن پیدا شود تا ارزش طرح داشته باشد. برای مثال اگر گفتیم که برخی از آموزه های قرآنی تاریخی است و برای امروز بشر کارآمدی ندارد، کافی است که یک شاهد برای آن یاد کنیم تا علمیت داشته باشد. می توان شاهد آن را احکام برده داری یاد کرد که دیگر قابلیت اجرا ندارد.

O  : موضوع شناسی تا چه اندازه در هدفمند و راهبردی بودن تحقیق کمک می کند؟

j  : به نظر می رسد، سه نوع تحقیق وجود دارد: متن محور، موضوع محور و مسئله محور. به این ترتیب می توان سئوال شما را این گونه تقریر کرد که شناخت زمینه های تحقیق تا چه اندازه اهمیت دارد؟

شناخت زمینه های تحقیق از این جهت اهمیت دارد که مانع تحقیقات تکراری می شود و از هدر رفت هزینه های مالی و انسانی جلوگیری به عمل می آید. باید بررسی کرد که چه متون و آثار و مقالاتی وجود دارد که نیازمند ترجمه و شرح یا نقد است. نیز چه موضوعاتی هست که اطلاعات لازم درباره آنها گردآوری و تألیف و عرضه نشده است. همچنین چه سئوالاتی هست که تاکنون پاسخ منقح و مناسبی پیدا نکرده است.

O : موضوعات سطحی، دوباره کاری های علمی، عدم انتخاب دقیق موضوع، سطحی نگری، کاربردی نبودن و دور بودن از نیازهای جامعه و... است. به نظر شما، مشکلات اساسی پایان نامه نویسی به خصوص در رشته علوم قرآنی چیست؟

j  : مشکلات را می توان این گونه برشمرد:

اولاً، یک مرکز اطلاعات رسانی متمرکزی وجود ندارد که همه تحقیقات در آن گردآمده و معرفی شده باشد تا سابقه تحقیقات قابل دسترسی و شناسایی باشد و بتوان با شناسایی آنها از تکرار تحقیقات خودداری کرد. تمام مراکز اطلاع رسانی موجود اطلاعات ناقصی دارند و به روز نیستند.

ثانیاً، دانشجویان و طلبه ها برای نوآوری و نقد و نظریه پردازی تربیت نمی شوند و حتی از آن جلوگیری به عمل می آید و لذا ناگزیرند که همان مطالب گذشتگان را در قالبی دیگر عرضه نمایند.

ثالثاً، روش تحقیق علمی مناسب رشته های علوم اسلامی آموزش داده نمی شود و لذا تحقیقات روشمند نیست و نمی تواند نتایج نویی بر آنها مترتب باشد.

رابعاً، استادان راهنما و مشاور چنان که باید خود اهل پژوهش و آشنای به روش تحقیق علمی نیستند یا به طور مستمر و فعال بر فعالیت پژوهشی دانشجویان و طلبه ها نظارت ندارند.

O : چرا تحقیقات در زمینه علوم اسلامی کاربردی نیستند؟

J  : تحقیقات علمی را می توان از یک لحاظ به دو دسته بنیادی و کاربردی تقسیم کرد: مراد از تحقیقات بنیادی آن است که تنها به گسترش مرزهای دانش می انجامد؛ بدون این که تأثیر مستقیمی در اصلاح جامعه داشته باشد  و مقصود از تحقیقات کاربردی آن است که به منظور بهینه کردن وضعیت اجتماعی و عینی یک مؤسسه یا سازمان انجام می شود. در چنین تحقیقاتی لازم است، پژوهش گران با مؤسسات و سازمان هایی که مسائل و مشکلات عینی دارند، سر و کار پیدا کنند و تحقیقات خود را برای حل مسائل و مشکلات آنها به انجام برسانند.

مشکل عدم کاربردی بودن تحقیقات در علوم اسلامی این است که:

اولاً، میان پژوهش گران و مراکز آموزشی و دانشگاهی از یک سو و مؤسسات و سازمان های مسئله دار ارتباط مناسبی وجود ندارد.

ثانیاً، انجام پژوهش کاربردی در گرو آشنایی با روش تحقیق میدانی و تجزیه و تحلیل های آماری و پرداختن به تحقیقات میدانی است؛ اما پژوهشگران حوزه علوم اسلامی نه با روش تحقیق میدانی آشنایی دارند و نه به کار تحقیق میدانی که پرزحمت است، اقبالی نشان می دهند.

O : تا چه اندازه آسیب هایی نظیر عدم رعایت اخلاق حرفه ای پژوهش، شتاب زدگی در تحقیق و نظریه پردازی، مرعوب بیگانگان شدن(غرب زدگی)، آسیب های روش شناختی، خلط گستره علوم و روش آنها را جدی می دانید؟ لطفا توضیح بفرمائید؟

j  : چنان که پیش تر گفته شد، این ها آسیب های جدی و جاری در تحقیقات اسلامی است. تا این مشکلات وجود دارد، انتظار رونق تحقیقات علمی در حوزه علوم اسلامی نمی توان داشت. باید تأکیدات مقام معظم رهبری را در زمینه آزاداندیشی و نظریه پردازی و نقد جدی گرفت.

باید فرصت ها و محیط های سالم و ایمین و اخلاقی برای بحث های علمی و پژوهشی فراهم ساخت و تحقیقات را از حالت ایدئولوژیک و تعصب آلود اعم از غربی یا شرقی اش خارج نمود.

اگر روش صحیح پژوهش آموزش داده شود و فضای مناسب بحث و نقد و نظریه پردازی و آزاداندیشی فراهم گردد، امید بهبودی تحقیقات دینی پدید خواهد آمد.