سفارش تبلیغ
صبا ویژن

مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

پیش به سوی ترجمه و تفسیر قرآن به ترتیب نزول

من متأسفانه داشتم در اینترنت جستجو می‏کردم که با اظهار نظر غیرکارشناسانه یکی از افراد درباره ترجمه قرآن به ترتیب نزول مواجه شدم و بسیار متأسف گردیدم. من نخست، مطلب مذکور را بدون ذکر نام گوینده نقل می کنم و بعد نقد خود را می آورم. اما مطلب مذکور:
فلانی گفت: به تازگی دشمنان اسلام به‌دلیل انفعال و سرگردانی خود به شیوه‌ جدیدی برای اسلام‌ستیزی رو‌ی آورده‌اند که یکی از این نمونه‌ها انتشار قرآن کریم بر اساس ترتیب نزول آیات است.
وی افزود: ترجمه قرآن‌ کریم به ترتیب نزول آیات ممکن است به نیت خیر و از سر خدمتگذاری انجام شده باشد، لیکن با توجه به فعالیت‌های اخیر دشمنان اسلام در راستای مبارزه با اسلام، وحی، قرآن و شخصیت رسول اکرم(ص) به صورت یک جریان اسلام‌ستیزی، می‌تواند در سلسله همان جریان وهن به مقدسات اسلامی قرارگیرد، همان‌طورکه در فیلم فتنه صفحاتی از قرآن پاره می‌شود، این ترجمه قرآن را نیز می‌توان در آن راستا قرا‌ر‌داد و لکن در چهره‌ای موذیانه و زیرکانه، که باید مورد توجه قرار گیرد.
این پژوهشگر قرآنی با بیان این مطلب که انتشار قرآن به‌ ترتیب نزول آیات دارای خطرات، شبهات و اشکالاتی است، خاطرنشان‌کرد: قرآن کنونی به امر و با نظارت شخص پیامبر(ص) تنظیم‌ شد و در مجموع بیش از 6600 آیه قرآنی است که حتی یک آیه هم در این قرآن ‌پس و پیش نشده و تعداد آیات در هر سوره‌ معین و معلوم است؛ همچنین ترجمه قرآن و چاپ آن به صورت ترتیب نزول آیات، چهره‌ متفاوت از قرآن کنونی به نمایش خواهد گذاشت که آغاز آن از سوره «اقرء باسم ربک الذی خلق» خواهد‌ بود و سوره فاتحه الکتاب به صفحات بعدی منتقل خواهد شد و بدین‌صورت برای خوانندگان شبهه و برای دشمنان فرصت شهبه‌افکنی فراهم خواهد کرد.
وی توضیح‌داد: روایات پیرامون ترتیب نزول آیات مختلف است و به ناچار شبهه‌انگیزان به چاپ قرآن‌های متعدد روی‌آورده و و اذهان مردم را مشوش خواهند‌ ساخت، به علاوه آیات واقع در سوره‌ها نیز کاملاً متفاوت با قرآن فعلی خواهد ‌بود و برخی از آیات سوره بقره، به سوره آل‌عمران و یا اعراف خواهد رفت و بالعکس؛ بدین ترتیب جایگاه آیات در سوره‌ها و متن، ترتیب و ترکیب سوره‌ها نیز متفاوت و در واقع تغییر جایگاه سوره‌ها به تغییر جایگاه و پایگاه آیات منجر خواهد ‌شد.
وی اظهارکرد: امروزه در شبکه‌های ماهواره‌ای و اینترنتی که حتی درصورت ظاهر از اسلام حمایت می‌شود، بدترین چهره‌ها و فرهنگ‌ها را از مسلمانان به نمایش می‌گذارند که بدون‌شک نتیجه فعالیت‌های پنهان آمریکا و اسراییل است، با وجود گستردگی تبلیغات منفی که توسط استکبار جهانی علیه اسلام به راه افتاده است لیکن مشاهده می‌شود که انسان‌های تشنه حقیقت فوج فوج به سوی معارف اسلامی و اصول انقلابی روی می‌آورند.
پژوهشگر علوم قرآنی در پایان این گفت‌وگو با بیان این‌که نظرات پیرامون ترتیب نزول قرآن متفاوت و متعدد است، یادآور شد: شاید بیش از ده‌ها روایت در مورد ترتیب نزول سور قرآنی نقل شده تا ‌جایی ‌که حتی بعضی سوره حمد و برخی سوره اقرإء را سوره اول قرآن شمرده‌اند و همچنین در مورد این‌که کدام سوره قبل از کدام سوره بوده است اقوال متفاوت است و اگر قرار ‌باشد این راه گشوده بشود در واقع صورت و چهره قرآن از بیست نمونه هم تجاوز خوهد کرد و کاملآ باب اختلاف برای باطل‌کاران گشوده خواهد ‌شد؛ بنابراین کسی که علاقه‌مند به قرآن، اسلام و امت اسلامی‌ است باید موضوع وحدت قرآن را کاملاً مدنظر قرار دهد که حتی رسم‌الخط آن هم تغییر نکند و به صورت همان لغت عربی نوشته ‌شود و اما کسانی که دشمنی با اسلام و قرآن دارند، باید بدانند که بیش از هزار سال است که با قرآن مبارزه کرده‌ و راه به جایی نبرده‌اند و نخواهند برد.

اما نقد اینجانب
اولاً، من از چاپ قرآن به ترتیب نزول دفاع نمی کنم؛‏ چون من هم معتقدم نباید خرق اجماع مسلمین درباره ترتیب اصل قرآن کرد. قرآنی که در محافل عمومی و مساجد و دیگر مجالس عمومی قرار می‌گیرد، باید به همان ترتیب موجود باشد.
ثانیاًً، هرگز این معنا که ترتیب قرآن موجود زیر نظر پیامبر اسلام(ص) صورت گرفته و مورد تأیید آن حضرت بوده است، قابل اثبات نیست و بسیاری از علمای اسلامی از دیرباز بر این نظر بودند که ترتیب سوره‌های قرآن موجود به اجتهاد صحابه صورت گرفته است که علامه طباطبایی، آیت الله معرفت، علامه جعفر مرتضی و امثال ایشان از کسانی هستند که همین نظر را دارند.
ثالثاً، ما در روایات متعدد از شیعه و سنی داریم که حضرت علی(ع) قرآن را به ترتیب نزول نوشت و آن بی تردید به تعبیر علامه جعفر مرتضی نمی‌‌تواند بدون اشاره پیامبر اسلام(ص) باشد و نیز در روایات شیعی آمده است که امام زمان(ع) آنگاه که ظهور خواهد کرد، همان قرآن حضرت علی‌(ع) را به جای قرآن موجود رسمیت خواهد داد. اگر سخن آن شخص درست تلقی شود، باید بگوییم که اول فتنه گر و شبهه پرداز، خود پیامبر اسلام(ص) و بعد از او امام علی(ع) و امام زمان(ع) است.
رابعاً، عقل هم حکم می‌کند، متونی که طی 23 سال فراهم شده و هر کدام از آنها مشتمل بر مطالب گوناگونی است که ترتیب موضوعی آنها را ممکن نمی‌سازد، باید به ترتیب تاریخی اش مرتب شود. متأسفانه بر اثر این که قرآن موجود به شکلی بی نظم و نامعقولی مرتب شده است، باعث شده است، مراد بسیاری از آیات قرآن در پرده ای از ابهام فرو رود و تفاسیری که هم که بر اساس آنها نوشته شده است، آشفته و درهم بنمایند.
خامساً، خوشبختانه، دیگر سدّ سامان دادن قرآن به ترتیب نزول شکسته شده و این تعصبات بی جایی که تنها ثمره آن مهجوریت و مبهم‌نگاه داشتن قرآن است، ره به جایی نخواهد برد.
تا کنون ترجمه ها و تفاسیر متعددی از سوی خاورشناسان و مسلمانان عرب از قرآن کریم به دست داده شده است که برجسته ترین آنها «التفسیر الحدیث» تألیف محمد عزه دروزه در ده جلد به زبان عربی است. در میان فارسی زبان‌ها نیز تلاش هایی صورت گرفته است. تفسیر حجت الاسلام و المسلمین آقای بهجت‌پور به ترتیب نزول که ظاهراً تا کنون یک جلد آن منتشر شده است، از آخرین کارهایی است که در این زمینه صورت گرفته است.
سادساً، ترجمه و تفسیر قرآن به ترتیب نزول به هر ترتیبی که باشد، هیچ خدشه ای بر قرآن پدید نمی‌آورد؛ بلکه زاویه‌ای جدید برای فهم روشن‌تر قرآن ایجاد می‌کند. اختلافات ترتیب نزول‌ها هم هیچ مشکلی ایجاد نمی‌کند و بستر را برای تحقیقات و مطالعات عمیق‌تر فراهم می‌نماید.
نفس اختلافات میان روایات و دیدگاه ها زیان‌‌‌‌آور نیست و از آن گریزی هم نمی‌توان داشت. مگر در سایر موضوعات میان روایات یا دیدگاه‌ها اختلاف وجود ندارد؟ آیا پنهان داشتن اختلاف روایات و نظرها راه درست و عالمانه ای است؟ با پاک کردن صورت مسئله که اصل مسئله حل نخواهد شد. ارایه راه حل برای مسئله است که به حل مسئله منجر می شود.


ترجمه قرآن متناسب با تفاوت‌های‌ فرهنگی

ترجمه قرآن باید متناسب با تفاوت‌های‌ فرهنگی و زمانی باشد

گروه ادب: هر متنی که بخواهد ترجمه شود باید تفاوت‌های‌ فرهنگی و زمانی را نیز در آن دخیل کرد؛ برای مثال بسیاری از واژگان قرآن در عصر نزول و به تناسب موضوع، معنا و مفهوم داشته و اکنون فاقد معنای قابل فهم و ملموسی است که این واژگان باید در ترجمه توضیح داده شود.

«جعفر نکونام» عضو هیئت مدیره انجمن علوم قرآن و حدیث ایران در گفت‌وگو با خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا) با بیان این مطلب گفت: قرآن در طی بیست‌وسه سال بر پیامبر (ص) متناسب با نیازها و سؤال‌های مردم عرب و اتفاقات روز نازل شد، بنابراین مترجمان نیز باید توجه داشته باشند که ترجمه‌های قرآن را متناسب با شرایط روز و آداب و رسوم فرهنگ‌ها و ملل مختلف ارائه دهند.

این استاد دانشگاه گفت: هر متنی که بخواهد ترجمه شود باید تفاوت‌های‌ فرهنگی و زمانی را نیز در آن دخیل کرد، بسیاری از واژگان قرآن در عصر نزول و به تناسب موضوع، معنا و مفهوم داشته و اکنون فاقد معنای مشخصی هستند، این واژگان باید در ترجمه توضیح داده شود.

او ادامه داد: برای مثال در سوره توبه خداوند می‌فرماید: «إِنَّمَا النَّسِی‏ءُ زِیَادَةٌ فِی الْکُفْرِ یُضَلُّ بِهِ الَّذِینَ کَفَرُوا یُحِلُّونَهُ عَاماً وَیُحَرِّمُونَهُ عَاماً لِیُوَاطِئُوا عِدَّةَ مَاحَرَّمَ‌اللّهُ فَیُحِلُّوا مَا حَرَّمَ‌اللّهُ زُیِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمَالِهِمْ وَاللّهُ لاَیَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ/ «جز این نیست که جابجا کردن ماه‌هاى حرام، فزونى در کفر است که کافران به وسیله آن گمراه مى شوند، آن را یکسال حلال مى شمارند، و یکسال دیگر، آن را حرام مى‌دانند، تا با شماره ماه‌هایى که خدا حرام کرده است موافق سازند، و در نتیجه آنچه را خدا حرام کرده بر خود حلال گردانند زشتى اعمالشان برایشان آراسته شده است و خدا گروه کافران را هدایت نمى‌کند.» که واژه «نسی‌ء»* ناظر بر یک سنت جاهلی در آغاز اسلام بود که برافتاد و فردی که آشنایی با تاریخچه این سنت جاهلی نداشته باشد، از معادل تأخیر یا جابه‌جایی به جای این واژه معنای دقیقی برداشت نمی‌کند.

او ادامه داد: مشاهده می‌کنیم که واژه نسیء برای مخاطب امروز شناخته‌شده نیست و چه ما نسیء را به معنای جابه‌جایی و چه به معنای فراموشی در نظر بگیریم هیچ‌کدام نمی‌توانند بیان‌گر این سنت جاهلی باشند، پس لازم است در پاورقی به صورت تفسیر توضیح کوچکی آورده شود.

 تفاوت‌های‌فرهنگی‌‌درترجمه‌دخیل‌شوند
هر متنی که بخواهد ترجمه شود باید تفاوت‌های‌فرهنگی و زمانی را نیز در آن دخیل کرد

نکونام گفت: مورد دیگر ضرب‌المثل‌های قرآنی است که در زبان عرب وجود دارد و در زبان فارسی چنین ضرب‌المثلی وجود و معنا ندارد، برای مثال درسوره بقره آیه 64 خداوند می‌فرماید: «وَقَالَتِ الْیَهُودُ یَدُاللّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَیْدِیهِمْ وَلُعِنُوا بِمَا قَالُوا بَلْ یَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ یُنفِقُ کَیْفَ یَشَاءُ وَلَیَزِیدَنَّ کَثِیراً مِنْهُم مَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِن رَبِّکَ طُغْیَاناً وَ کُفْراً وَأَلْقَیْنَا بَیْنَهُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ إِلَی‏‌یَوْمِ الْقِیَامَةِ کُلَّمَا أَوْقَدُوا نَاراً لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللّهُ وَیَسْعَوْنَ‌فِی‌الْأَرْضِ فَسَاداً وَاللّهُ لاَ یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ/ و یهود گفتند دست خدا بسته است، دست‌هاى خودشان بسته باد و به سزاى آنچه گفتند، از رحمت خدا دور شوند، بلکه هر دو دست او گشاده است، هرگونه بخواهد مى‌بخشد و قطعاً آن‌چه از جانب پروردگارت به سوى تو فرود آمده، بر طغیان و کفر بسیارى از ایشان خواهد افزود و تا روز قیامت میانشان دشمنى و کینه افکندیم هر بار که آتشى براى پیکار برافروختند، خدا آن را خاموش ساخت و در زمین براى فساد مى‌کوشند و خدا مفسدان را دوست نمى دارد.» که کنایه «دست خدا بسته است» در زبان عربی اشاره به خساست و بخیل بودن دارد، در حالی‌که در زبان فارسی به معنای ناتوان بودن است، چنین تفاوت‌های معنایی را نمی‌توان به راحتی در ترجمه گنجاند و نیازمند دقت و تبحر خاصی است.

عضو هیئت علمی دانشگاه قم تصریح کرد: مثال دیگر آیه 5 سوره مبارکه طه است که می‌فرماید: « الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوَی/ خداى رحمان که بر عرش استیلا یافته است»، بر حسب گذر زمان و پیدایش دیدگاه‌های کلامی چنین تصور شد که خداوند تختی دارد که برآن نشسته است، دقت در این اشاره‌ها و کنایه‌های قرآنی در ترجمه بسیار مهم و تأثیرگذار است.

او در پایان بیان کرد: در قرآن کنایه، مجاز و استعاره برای این استفاده شده است که مقصود روشن‌تر به کار رود، برای مثال اگر ما بخواهیم بگوییم کسی شجاع است او را تشبیه به شیر می‌کنیم این تشبیه شجاع بودن فرد را بیشتر نشان می‌دهد.

«نسی‌ء»*: مسلمانان عرب زمانی که از حج بر می‌گشتند مصادف می‌شدند با ماه محرم که جنگ در آن حرام است ، زمانی که می ‌خواستند به جنگ بپردازند می‌گفتند ما امسال ماه محرم را جزء ماه‌های حرام نمی‌دانیم و به جای آن سال آینده ماه صفر را هم جزو ماه‌های حرام اعلام می‌کنیم.