مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

گروه اندیشه: غرض از تألیف «درآمدی بر تاریخ‌گذاری قرآن»، این بود که این کتاب مدخلی برای تفسیر تاریخی قرآن باشد و در پی آن به همان مقاصد اصیل و اولیه‌ای که مخاطبان اصلی قرآن درک می‌کردند، دست پیدا کنیم.

دکتر «جعفر نکونام»، دکترای علوم قرآن و حدیث، عضو هیئت مدیره انجمن علوم قرآن و حدیث ایران و معاون مدیر گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم، در گفت‌وگو با سرویس اندیشه و علم خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا)، در مورد تاریخ‌‌گذاری قرآن گفت: در کتاب «پژوهشی در مصحف امام علی(ع)» با مؤیدها و شاهدهای متعدد، ثابت کردم ترتیب مصحف آن حضرت(ع) موافق نزول است و این امر با اشاره رسول خدا(ص) صورت پذیرفته است که به موجب آن ترتیب مصحف موجود توقیفی و مورد تأیید رسول خدا(ص) دانسته نمی‌شود.

عضو هیئت علمی دانشگاه قم اظهار کرد: در کتاب «درآمدی بر تاریخ‌‌گذاری قرآن» که به واقع ادامه اثر «پژوهشی درباره مصحف امام علی(ع)» تلقی می‌شود، دیدگاه‌های نو و متعددی مطرح شده که پاره‌ای از آن‌ها در فصل «مبانی تاریخ‌گذاری قرآن» آمده است‌.

نکونام یکی از دیدگاه‌های نو در این اثر را «عرفی بودن زبان قرآن» دانست و گفت: قرآن به زبان عرف عام عرب حجاز عصر رسول خدا(ص) نازل شده است و لذا باید در تفسیر و تاریخ‌گذاری قرآن به قواعد حاکم بر چنین زبانی توجه داشت. از جمله قواعد آن لزوم تام بودن معنای هر واحد نزول و نیز صلاحیت لفظ آغاز هر واحد نزول برای ابتدای کلام است. براساس آن، آیاتی که مفید معنای تامی نیستند یا لفظ آغاز آن‌ها مطلوب برای ابتدای کلام نیست، نمی‌تواند نزول مستقل داشته باشد.

عضو هیئت مدیره انجمن علوم قرآن و حدیث ایران یکی دیگر از آن مبانی را «گفتاری بودن زبان قرآن» عنوان کرد و افزود: گفتاری بودن زبان قرآن به این معناست که سوره‌های قرآن به منزله خطبه‌های یک خطیب خردمند و سخنور است که به تناسب شرایط تاریخی خاص خود ایراد شده‌اند. از رهگذر چنین دیدگاهی بسیاری از مشکلات قرآن را می‌‌توانیم حل کنیم که آن از جمله آیه‌های معترضه‌ای است که هیچ‌گونه ارتباطی با آیه قبل و بعد خود ندارند.

عضو هیئت علمی دانشکده الهیات و معارف دانشگاه قم تصریح کرد: هم‌چنین از هم ‌گسیختگی ظاهری‌ای که در بسیاری از سوره‌های قرآن به چشم می‌خورد، براساس این دیدگاه توجیه مناسبی پیدا می‌کند. به موجب این دیدگاه آیات سوره‌ها بیش از آن‌که تناسب سیاقی؛ یعنی تناسب صدر و ذیل داشته باشند، تناسب موقعیتی؛ یعنی تناسب با شرایط تاریخی خاص خود دارند. آیات سوره‌ها ممکن است از هم‌ گسیخته باشند، اما از شرایط تاریخی خاص خود گسیخته نیستند، بنابراین رشته پیوند آیات سوره‌ها را نباید در سیاق؛ یعنی صدر و ذیل جست‌وجو کرد، بلکه باید در شرایط تاریخی زمان و مکان نزول آن جست‌وجو کرد.

این دکترای علوم قرآن و حدیث «انصراف الفاظ عام و مطلق قرآن به موارد عصر نزول» را مبنای دیگری در این اثر دانست و گفت: درست برخلاف آن‌چه در مباحث الفاظ اصول فقه مطرح شده است ـ که در الفاظ عام اصل بر عموم و در الفاظ مطلق اصل بر اطلاق است، مگر این که قرینه‌ای برخلاف آن وجود داشته باشد ـ ما بر این باوریم که واقعیـت امر، عکس این است؛ یعنی اصل بر این است که الفاظ عام و مطلق قرآن عموم و اطلاق ندارد، بلکه به موارد عصر نزول قرآن اختصاص و انصراف دارد، مگر این‌که قرینه‌ای برخلاف آن همراه یا قبل از نزول آن الفاظ موجود باشد. جهت آن، این است که زبان قرآن عرفی ـ گفتاری است و در زبان عرفی ـ گفتاری الفاظ عام و مطلق عموم و اطلاق ندارد، بلکه به موارد زمان و مکان تکلم انصراف و اختصاص دارد.

دکتر نکونام در توضیح ضرورت شکل‌گیری تحقیقات خود و نوآمدهای نوی آن‌ها عنوان کرد: ضرورت تحقیق درباره «ترتیب نزول قرآن» از آن‌جاست که اگر بخواهیم قرآن را در بستر تاریخی و بدون تفسیر به رأی بفهمیم، لازم است قرآن را به همان ترتیبی که طی 23 سال بر پیامبر(ص) نازل شده است، مطالعه کنیم‌.

وی در پایان سخنانش اظهار کرد: بنابر همین ضرورت بود که مصحف امام علی(ع) به عنوان مصحفی که به «ترتیب نزول» تدوین شده است، مورد مطالعه و تحقیق قرار گرفت و حاصل این مطالعه و تحقیق به صورت اثری به نام «پژوهشی در مصحف امام علی(ع)» درآمد. ما در این اثر بیشتر موافق نزول بودن آن مصحف را مورد بررسی قرار داده‌ایم و در این زمینه به سؤالات گوناگون پاسخ گفته‌ایم.

نویسنده کتاب «پژوهشی در مصحف امام علی(ع)» خاطرنشان کرد: پس از آن پیشینه، مبانی، منابع و دشواری‌های تاریخ‌گذاری قرآن بررسی شد و از رهگذر آن اثر «درآمدی بر تاریخ گذاری قرآن» فراهم شد. غرض از تألیف این اثر این بود که مدخلی برای تفسیر تاریخی قرآن باشد و در پی آن یکایک سوره‌های قرآن در همان بستر تاریخی‌اش که نازل شده است، مورد مطالعه قرار بگیرد و به همان مقاصد اصیل و اولیه‌ای که مخاطبان اصلی قرآن درک می‌کردند، دست پیدا کنیم.