مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

سئوال
می خواستم دلایل شما را در مورد نفی نزول دفعی قرآن جویا بشوم.

پاسخ
آنچه ما از قرآن می شناسیم، این است که آن مشتمل بر صد و چهارده سوره است و برخی از سوره ها هم طی چند فقره نازل شده و مدت نزول قرآن هم حدود 23 سال بوده است. بنابراین نزول قرآن تدریجی بوده است.
اما این که قرآن یک نزول دفعی هم داشته باشد، دلیل صریح و معتبری برایش نیست. برای نزول دفعی قرآن دو احتمال قابل طرح است: یکی این که همین قرآن موجود، نزول یکباره هم داشته باشد و آن در همان سال اول بعثت اتفاق افتاده باشد. احتمال دیگر آن که اجمال و خلاصه ای از محتوای آن در همان سال نازل شده باشد.
آنچه که درباره احتمال اول در روایات آمده، این است که قرآن یکباره بر فرشتگان در آسمان دنیا نازل شده؛ اما از آسمان دنیا بر پیامبر اسلام(ص) به تدریج و طی حدود 20 سال نزول یافته است. ولی این روایت از سوی بسیاری از علمای اسلامی از جمله شیخ مفید پذیرفته نشده است و بر آن ایرادهای چندی گرفته اند؛ نظیر این که:
اولاً، قرآن برای هدایت بشر است، و نه فرشتگان، و نزول یکباره قرآن بر آسمان دنیا برای بشر چه خاصیتی دارد؟
ثانیاً، قرآن موجود از سنخ الفاظ است و الفاظ در عالم مادی و بشری وجود دارد، نه در عالم فرشتگان.
برای احتمال دوم نیز هیچ روایتی نرسیده است. در قرآن نیز هیچ آیه ای وجود ندارد که صراحت داشته باشد که روح یا اجمال قرآن بر قلب پیامبر اسلام(ص) نازل شده است. تنها برخی از علمای متأخر از آیاتی مثل آیه نخست سوره قدر استفاده کرده اند که اجمال یا روح قرآن بر قلب پیامبر اسلام(ص) نازل شده است و توجیه آنان این است که «انزال» بر نزول دفعی دلالت دارد؛ حال آن که:
اولاً، هرگز لفظ «انزال» بر نزول دفعی قرآن دلالت ندارد. کافی است، به موارد استعمال آن در قرآن مراجعه شود و موارد نقض فراوان آن مورد توجه قرار گیرد.
ثانیاً، قرآن در اوج فصاحت و بلاغت است و مخاطب آن عرب عصر نزول. چگونه وقتی سوره قدر بر مشرکان قریش نازل شده و آنان آنچه به عنوان قرآن می شناختند، همین قرآن موجود بوده است، ذهنشان به چیزی به نام اجمال یا روح قرآن متبادر بشود؟ وقتی سوره قدر نازل شد، حدود 20 سوره نازل شده بود و این 20 سوره هم یکباره نازل نشده بود. بی تردید در آن هنگام، وقتی به آنان گفته شود، قرآن در شب قدر نازل شده است، چیزی جز شروع نزول قرآن و نزول اولین سوره آن به ذهنشان متبادر نمی شده است.
پیامبر اسلام(ص) در 27 رجب به پیامبری مبعوث شده و در همان روز وضو و نماز تعلیم داده شده و سوره حمد نیز جزو نماز تعلیم آن حضرت شده و به واقع سوره حمد جزء قرآن به عنوان سخنی خطاب به پیامبر اسلام(ص) تلقی نشده است. سبک سوره حمد هم نشان می دهد که نوعی دعاست؛ یعنی سخن بشر خطاب به خداست؛ برعکس تمام سوره های دیگر که سخن خدا خطاب به بشر است. اولین سوره قرآن سوره علق است و این حدود 2 ماه بعد از بعثت، یعنی در شب قدر ماه رمضان نازل شده است. بنابراین آیه نخست سوره علق و مانند آن ناظر به آغاز نزول تدریجی قرآن در شب قدر ماه رمضان سال اول بعثت است.