مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

غرض از تاریخ گذاری قرآن تعیین تاریخ نزول هریک از واحدهای نزول قرآن اعم از یک سوره یا بخشی از یک سوره است. در تاریخ گذاری هر یک از سوره های قرآن باید به این سؤال های هفتگانه پاسخ داد:

 1. تعیین تعداد واحدهای سوره

آیا سوره مورد بحث از یک واحد نزول تشکیل شده است یا بیش تر. به عبارت دیگر آیا آن سوره دفعی النزول بوده است یا تدریجی النزول؟

در پاسخ باید ملاحظه کرد، اگر تمام آیات سوره ای به لحاظ لفظی و محتوایی به هم متصل اند، باید به طور قطع گفت که آن سوره یک واحد نزول را تشکیل می دهد و به طور دفعی و یکپارچه نازل شده است.

اما اگر در مواضعی از سوره ملاحظه شد که میان آیات انقطاع لفظی و محتوایی وجود دارد، باید احتمال داد که آن سوره مشتمل بر بیش از یک واحد نزول باشد و به طور تدریجی نازل شده است.

به طور قطع نمی توان چنین گفت؛ چون بسا میان سوره ای مثل سوره قیامت انقطاع لفظی و محتوایی باشد و در عین حال به طور دفعی و یکجا نازل شده باشد. قطع وقتی می توان حاصل کرد که میان آیات منقطع از هم تناظر زمانی و تباعد وقوع ملاحظه شود؛ مثل سوره مزمل که در آیه نخست فرمان اقامه نماز شب و در آیه آخر فرمان تخفیف صادر شده است. طبیعی است که نمی تواند اصل حکم و تحفیف حکم یک زمان صادر شده باشد. نخست اصل حکم صادر می شود و بعد از سپری شدن مدتی از آن حکم تخفیف صادر می گردد. یا نظیر سوره توبه که نخست آمد است که چرا به جنگ تبوک نمی روید و در ادامه آمده است: خدا گناه آن سه نفری که از جنگ تبوک تخلف کردند، بخشید. روشن است که فرمان به حضور در جنگ و پذیرش توبه آن سه نفر نمی تواند همزمان باشد. به این دلیل به طور قطع باید گفت که سوره مزمل یا سوره توبه مشتمل بر بیش از یک واحد نزول است و در بیش از یک بار نازل شده است.

 2. بررسی آیات منسوب به تاریخ های مختلف

در مرحله دوم باید بررسی کرد که آیا طی روایات و اقوال مفسران آیاتی از سوره متعلق به تاریخ های مختلف دانسته شده است؟ آیا آن سوره مشتمل بر آیات مکی و مدنی خوانده شده است؟ آیا به موجب این روایات و اقوال میان آیات متحد السیاق گسیختگی به وجود نمی آید؟ آیا ظاهر و سیاق و آیات متحد الموضوع مضمون این روایات و اقوال را تأیید می کند؟

3. شناسایی آیات تاریخدار سوره مورد بحث

در مرحله سوم باید بررسی کرد که آیا در طی آیاتی از سوره مورد بحث تصریح یا اشاره به رخداد زمان مندی شده است. منظور از تصریح این است که در آیات سوره نام رخداد زمان مندی مثل جنگ بدر و احد و حنین و تغییر قبله آمده باشد و مراد از اشاره این است که نام رخداد نیامده باشد، اما اوصافی آمده باشد که دقیقاً بر رخداد زمان مندی انطباق پیدا کند. مثل آیات سوره توبه که در آن نام جنگ تبوک نیامده ولی اوصافی که در این سوره ذکر شده است،‏ کاملاً بر آن جنگ تطبیق پیدا می کند.

4. شناسایی آیات تاریخدار سوره های قبل یا بعد

در صورتی که در سوره این هیچ آیه تاریخ مندی نباشد‍‏‍، باید در روایات ترتیب نزول بررسی کرد که چه سوره هایی قبل یا بعد از به حسب ترتیب نزول وجود دارد. آیا در کدام یک از سوره های قبل یا بعد از آن آیات تاریخدار وجود دارد.

5. شناسایی میانگین تاریخ نزول سوره مورد بحث

می توان با استفاده از روایات ترتیب نزول بررسی کرد که با میانگین گیری تعداد آیات یا تعداد کلمات سوره ها سوره مورد بحث در حدود چه سالی از مدت 23 ساله نزول قرآن  قرار می گیرد.

6. تفسیر موضوعی تاریخی

در مرحله بعد باید بررسی کرد: چه موضوع تاریخی در سوره مورد بحث آمده است که در سوره های دیگر تکرار شده است؟ باید توجه داشت که بسا یک موضوع با الفاظ و تعابیر متعددی بیان شده باشد؛ از این رو ضروری است که همه الفاظ و تعابیری که بیانگر آن موضع است، به عنوان کلیدواژه مورد استفاده قرار گیرد.

7. توضیح بستر تاریخی نزول سوره

به هر حال باید بررسی کرد که جمع بندی اطلاعات و مطالب قبل چه زمانی را برای نزول سوره مشخص می کند و آن زمان چه وضعیتی داشته است. برای پاسخ به این سؤال باید از کتاب های سیره کمک گرفت و شرایط تاریخی زمان نزول سوره را توضیح داد.