مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

مراد از معناشناسی مفردات قرآن شناخت معانی مفردات قرآن در دو حوزه تاریخی و توصیفی است. بنابراین مفردات قرآن را باید به دو روش معناشناسی کرد: معناشناسی تاریخی و معناشناسی توصیفی.

1. معناشناسی تاریخی

مراد از معناشناسی تاریخی شناخت معنای اولیه و معانی بعدی آن در طول تاریخ حیات لغت است. در معناشناسی تاریخی باید به دو سؤال اصلی پاسخ داد: 1. لغت چگونه پدید آمده است؟ 2. لغت چه تطورات معنایی در طول تاریخش از گذشته تا حال پیدا کرده است؟

یک لغت حسب مورد به یکی از اشکال ذیل پدید می‏آید: 1. وضع ؛ 2. اشتقاق(صغیر یا صرف/ کبیر یا قلب/ اکبر یا ابدال/ کبار یا نحت) 3. ترکیب؛ 4. اقتباس.

یک لغت به یکی از اشکال ذیل نیز تطور معنایی پیدا می‏کند: 1. توسعه معنای(تبدیل خاص به عام/ علم به مشترک معنوی)؛ 2. تعدد معنایی( تبدیل یک معنا به چندمعنا/ پیدایش مشترک لفظی)؛ 3. تجوز معنایی(تبدیل حقیقت به مجاز)؛ 4. مهجوریت معنایی(از میان رفتن معنای لفظ).

شیوه‏های معناشناسی تاریخی دو نوع است: 1. معناشناسی قیاسی؛ 2. معناشناسی استقرائی.

مراد از معناشناسی قیاسی عرضه موارد استعمال لغت و مشتقات آن بر قواعد حاکم بر رشد زبان‏آموزی کودک. این قواعد عبارت‏اند از: 1. تقدم معنای محکیه(حکایت اصوات) بر معنای غیر محکیه؛ 2. تقدم معنای حسی بر عقلی/ مادی بر مجرد؛ 3. تقدم معنای جزئی بر معنای کلی؛ 4. تقدم معنای پیرامونی بر معنای دوردست؛ 5. تقدم معنای اسمی بر معنای فعلی و مصدری. این شیوه در مواردی به کار می‏آید که تاریخ‏گذاری استعمالات قابل تشخیص نیست.

مراد از معناشناسی استقرائی این است که متونی که لغت در آن به کار رفته است، به ترتیب تاریخی یعنی تاریخ تدوین یا تاریخ مؤلف مرتب می‏شود؛ نظیر دوره قبل از قرآنی یعنی دوره جاهلی؛ دوره قرآنی یعنی دوره 23 ساله نبوت پیامبر(ص) و اندکی بعد از آن؛ دوره بعد از قرآنی یا دوره پیدایش معانی اصطلاحی و علوم و فنون. این شیوه در مواردی کاربرد دارد که تاریخ تدوین متن قابل تشخیص است.

2. معناشناسی توصیفی

مراد از معناشناسی توصیفی شناخت معنای اصلی یعنی مراد متکلم و نیز معانی هاله‏ای آن است. بنابراین دو سؤال مهم در اینجا جای طرح دارد: 1. مراد متکلم از لفظ در جمله‏ای که در آن به کار رفته چیست؟ 2. وقتی آن لفظ ذکر می‏شود، چه مفاهیمی به ذهن مخاطب متبادر می‏شود؟

برای شناخت معنای اصلی یا مراد متکلم باید به قرائن کلام توجه کرد. این قرائن دو نوع‏اند: قرائن لفظی و قرائن معنوی. قرائن لفظی سیاق و آیات متحد الموضوع است و قرائن معنوی یا حالی عبارت‏اند از: شأن متکلم؛ شأن مخاطب؛ زمان نزول و مکان نزول.

برای شناخت معانی هاله‏ای باید به ترتیب به این سؤالات پاسخ داد: 1. لغت مورد بررسی چه مشتقاتی در قرآن دارد؟ 2. هر مشتق آن به چه وجوهی از معانی در قرآن به کار رفته است؟ 3. حوزه معناشناختی هر وجه معنایی چیست؟ یعنی چه مترادف‏ها یا متضادها یا مجاورهایی دارد؟ 4. مفاهیمی که در قرآن به لغت مورد بحث اسناد داده شده چیست؟