مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

5. مراحل پژوهش

به نظر مى‏رسد، عموم پژوهش‏ها اعم از مسئله‏پژوهى، موضوع‏پژوهى و متن‏پژوهى‏کمابیش چهار مرحله نسبتاً متمایز را به این ترتیب طى مى‏کنند:

1. طراحى؛

2. اجرا؛

3. نگارش؛

4. گزارش.

 

5. 1. طراحى پژوهش

پژوهش بسان ساختمانى است که باید ساخته شود یا مانند لباسى باید دوخته شود. همان‏طور در ساختن ساختمان تهیه نقشه لازم است یا همان‏طور که در دوختن لباس رسم طرحى ضرورت دارد، در انجام شایسته پژوهش نیز چنین‏ نقشه و طرحى اجتناب‏ناپذیر است که از آن به «طرح تحقیق» تعبیر مى‏کنند و معمولاً در مراکز آموزش عالى، فرم ویژه‏اى براى آن فراهم و به پژوهشگران عرضه مى‏کنند.

 

5. 2. اجراى پژوهش‏

در مرحله اجرا طرح تحقیق صورت عینى و عملى به خود مى‏گیرد. در این مرحله اطلاعات لازم نخست گردآورى و سپس پردازش مى‏شود؛ بنابراین اجراى طرح در دو مرحله به انجام مى‏رسد:

1.گردآورى یا تتبّع؛

2.پردازش یا تدبّر.

الف. مرحله تتبّع یا گردآورى: در این مرحله از کتابخانه‏ها به‏ویژه کتابخانه‏هاى تخصصى بهره‏گیرى لازم به عمل خواهدآمد و منابع کافى درخصوص هر یک از ریز موضوعات‏ مطالعه خواهدشد و یادداشت‏هاى مورد نیاز فراهم خواهدگردید و سرانجام دسته‏بندى و مرتب خواهدشد.

 ب. مرحله تدبّر یا پردازش‏: در این مرحله بر روى هر یادداشت و نیز هر دسته‏یادداشت اندیشه‏ورزى مى‏شود و در قالب‏هاى فکرى ذیل مورد بهره بردارى قرار خواهد گرفت:

تعریف(توضیح موضوعات مبهم)؛

تحلیل منطقى(ذکر اجزا و جزئیات)؛

شرح(توضیح مواضع مشکل متن)؛

نقد(بیان معایب و محاسن)؛

تفسیر(بیان مراد متن)؛

استنباط(استخراج حکم شرعى یک موضوع از ادله شرعى به ویژه متون دینى)؛

مقایسه(بیان جهات اشتراک و افتراق)؛

تبیین علمى(بررسى علل پیدایش یک رخداد)؛

استنتاج(بیان لوازم منطقى اطلاعات).

یادآورى: برخى از محققان مانند مورچه‏اند. همان طور که مورچه به گردآورى دانه مى‏پردازد، بدون آن که آنها را بخورد، این دسته از محققان نیز به تتبّع و گردآورى‏ اطلاعات مى‏پردازند، بدون آن که به تدبّر بر روى آنها بپردازند.

 در مقابل برخى مانند عنکبوت‏اند. همان‏طور که عنکبوت به گردآورى طعمه‏ نمى‏پردازد و تار مى‏تند تا این که طعمه‏اى نصیب او بشود، این دسته از محققان نیز بدون‏ این که اطلاعاتى را گردآورند، به تخیّل و توّهم مى‏پردازند.

 برخى نیز مانند زنبور عسل‏اند. همان‏گونه که زنبور عسل شهد گل‏ها را مى‏مکد و عسل مى‏دهد، این دسته از محققان نیز اطلاعات ارزشمند را با دهان عقل خود مى‏مکند و نظریه‏هاى نو مى‏پردازند.

 

5. 3. نگارش پژوهش

پس از گردآورى و پردازش اطلاعات حاصل از پژوهش به نگارش و ویرایش پژوهش اهتمام مى‏شود. نگارش و ویرایش پژوهش در هفت مرحله‏ صورت مى‏پذیرد:

1. تنظیم؛

2. چرک‏نویس؛

3. بازبینى؛

4. پاک‏نویس؛

5. ویرایش؛

6.حروف‏چینى؛

7. نمونه‏خوانى.

 یادآورى: نگارش پژوهش بیش‏تر شبیه بنّایى یا نقّاشى و یا مجسمه‏سازى است که ابتدا، چارچوب و دورنماى کلى معین مى‏شود و به تعبیر دیگر سفت‏کارى صورت‏ مى‏گیرد و سپس، ظرایف و جزئیات در ادامه و بلکه در پایان مشخص مى‏گردد و به‏ عبارت دیگر نازک‏کارى انجام مى‏شود.

الف. تنظیم: در ابتدا نظم و ساختارى که در طرح تحقیق پیش‏بینى شده و در پژوهش‏نامه‏ها رعایت مى‏گردد، در دسته‏بندى و مرتب‏سازى اطلاعات اعمال مى‏گردد.

 البته لزومى ندارد، همه اجزا و جزئیات ساختار پژوهش‏نامه از جمله صفحات اول در همان آغاز نوشتار رعایت شود.

ب. چرک‏نویس: در این مرحله مطالب بدون وسواس و بازنگرى به نگارش درمى‏آید و چنانچه تنقیحى لازم افتد، بدون محو کردن نوشته‏هاى نامنقّح و تنها با رسم خطى به‏ دور آن به دنبالش صورت منقّح نوشته مى‏شود.

 ج. بازبینى: در این مرحله مطالب نوشته‏شده چندبار مرور مى‏شود و با وسواس و دقت لازم موارد عیب و نقص چرک‏نویس شناسایى و با استفاده از علایم ویرایشى در نوشتار درج مى‏گردد.

د. پاک‏نویس‏: در این مرحله به بازنویسى چرک‏نویس ویرایش شده و اعمال اصلاحات پرداخته مى‏شود.

 هـ. ویرایش‏: بسیارى از پژوهشگران به خصوص پژوهشگران نوپا که بیان و قلمى ناتوان دارند، نیازمندند که نوشتار خود را پس از پاکنویس به ویراستارى توانا بسپارند.

 و. حروف‏چینى: پس از ویرایش باید دست‏نوشت حروف‏چینى و به عبارت دیگر ماشین‏نویسى شود.

ز. نمونه‏خوانى: تقریباً آخرین مرحله نگارش مقابله متن ماشین شده با دست‏نوشت است تا اغلاط تایپى اصلاح گردد.

ح. گزارش پژوهش‏: از حدود میانه نگارش پژوهش مجال‏هاى متعدد و متنوعى براى عرضه پژوهش فراهم مى‏شود که عبارت‏اند از:

1. سمینار شش‏ماهه؛

2. سمینار پیش‏دفاع؛

3. دفاع.

سمینار شش‏ماهه: در برخى از مراکز آموزش عالى مقرر است که پژوهشگر در دوره دکترا پس از تصویب طرح تحقیق هر شش‏ماه یک‏بار در جلسه‏اى با حضور استادان‏ راهنما و مشاور گزارشى از پیشرفت کار تحقیق ارایه کند.

سمینار پیش‏دفاع: در مراکز آموزش عالى‏ در دوره دکترا معمول است که وقتى پژوهش‏هاى رساله به پایان رسید، پژوهشگر نسخه‏اى از صورت نهایى رساله را به‏ هریک از استادان راهنما و مشاور تحویل داده، طى جلسه‏اى با حضور آنان به گزارش‏ صورت نهایى پژوهش خود بپردازد و استادان نیز آخرین پیشنهادهاى اصلاحى خود را به پژوهشگر انعکاس دهند تا او آن پیشنهادها را در رساله معمول کرده، خود را براى‏ دفاع نهایى از رساله آماده سازد.

دفاع: پژوهشگر در دوره‏هاى تحصیلات تکمیلى اعم از کارشناسى ارشد و دکترا موظف‏است، نسخه‏اى از آخرین ویرایش پژوهش‏نامه خود را به هریک از استادان راهنما و مشاور، و نیز تعدادى داور که به توسط مرکز آموزش عالى مربوط تعیین مى‏گردد، تحویل دهد تا پس از مطالعه آنان طى جلسه‏اى با حضور آنان و اغلب شمارى‏ از دانشجویان به دفاع از پژوهش خود بپردازد.