مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

1. معرفی پایان‌نامه

روش‌شناسی شرح نهج البلاغه ابن میثم بحرانی، فهیمه اکبرزاده، استاد راهنما، دکتر علی احمد ناصح، استاد مشاور: آیت الله سید جمال الدین دین‌پرور، دانشگاه قم، زمستان 86

این پایان‌نامه مشتمل بر چهارده فصل با این عنوان‌هاست: فصل اول، کلیات شامل تعریف موضوع و مصطلحات و پیشینه و اهمیت و روش تحقیق که به طور کلیشه‌ای و بسیار مختصر در 5 صفحه تمام شده است.

فصل دوم، معرفی نهج البلاغه: کتب گردآوری شده از سخنان علی(ع) قبل از نهج البلاغه، نهج البلاغه و سید رضی، نهج البلاغه و شارحان آن.

فصل سوم، اوضاع و احوال سیاسی-اجتماعی و فرهنگی قرن هفتم هجری: شام و مصر، ایران، عراق، اوضاع اجتماعی، اوضاع فرهنگی.

فصل چهارم، محیط زندگی شیخ ابن میثم بحرانی: نگرشی کلی به زادگاه شیخ( موقعیت جغرافیایی بحرین، موقعیت تاریخی بحرین، موقعیت علمی بحرین)، ابن میثم در بحرین، ابن میثم در عراق(حله و بغداد)، مسافرت‌های ابن میثم، مراجعت دوباره به بحرین. 

فصل پنجم، شخصیت علمی ابن میثم بحرانی: زندگانی علمی ابن میثم، مذهب، تولد و وفات، دوران تحصیل و استادان، شاگردان، آثار علمی، شروح اقتباس شده از شرح ابن میثم، شخصیت علمی ابن میثم( ابن میثم و علم و فلسفه و کلام، ابن میثم و علم فقه، ابن میثم و علوم بلاغی)، تداوم آرای ابن میثم.

فصل ششم، ابن میثم بحرانی از نگاه محققان: محققان قرن 7-11، محققان قرن 12-14، محققان معاصر.

فصل هفتم، نگرشی به مقدمه شرح نهج البلاغه ابن میثم بحرانی: مباحث الفاظ، خطابه، فضائل علی(ع).

فصل هشتم، روش‌ها و گرایش‌های تفسیری: مبانی و قواعد تفسیر، روش‌‌ها و گرایش‌ها و سبک‌های تفسیری، انواع روش‌های تفسیری، سبک‌های بیانی در تفاسیر.

 فصل نهم، ویژگی‌های شرح نهج البلاغه ابن میثم بحرانی: جنبه روایی شرح، جنبه عقلی و اجتهادی شرح.

فصل دهم، جنبه‌های قرآنی و روایی شرح نهج البلاغه: استناد به آیات در شرح، استناد به نکات تفسیری در شرح، استناد به روایات پیامبر و ائمه در شرح.

فصل یازدهم، جنبه عقلی شرح نهج البلاغه ابن میثم بحرانی: برخورد ابن میثم با گفتار عالمان و شارحان، تطبیق کلام امام ‌‌(تطبیق کلام امام با فهم مخاطبان شرح: بیان معانی احتمالی مختلف از کلام امام، پاسخ به شبهات احتمالی، پاسخ به شبهات مطرح نزد دانشمندان؛ تطبیق کلام امام با مسائل اجتماعی)، بررسی شیوه‌های تفسیری علمی(جنبه‌های عرفانی شرح، جنبه‌های فقهی شرح، ابن میثم و علم طب در شرح، ابن میثم و علم نجوم در شرح، قضایای منطقی در شرح، بیان موارد قرآنی)، جنبه‌های ادبی و بلاغی در شرح نهج البلاغه(شرح غریب، شرح استعارات، شرح تشبیهات، بیام موارد صرفی و نحوی، بیان داستان در شرح، شرح اصطلاحات خاص، استفاده از ضرب المثل و شعر و مثل در شرح، صراحت در بیان، سبک نگارش)، جنبه‌های تاریخی شرح نهج البلاغه( بیان اطلاعات تاریخی در شرح، بیان اطلاعات تاریخی در علت صدور خطب، بیان اطلاعات تاریخی در علت صدور نامه، بیان زمان و مکان صدور خطب، بیان زمان و مکان صدور خطب، بیان تاریخی ولایت امام علی و غصب خلافت)، موضع ابن میثم در مقابل خطبه‌ها و نامه‌ها(ذکر قمست‌های افتاده از خطبه‌ها و نامه‌ها، بیان اهداف مورد نظر امام در نامه‌ها، بیان خلاصه نامه‌ها، بیان مخاطبان امام در نامه‌ها)، منابع مورد استناد ابن میثم(کتب مورد استناد مفقود شده، کتب لغوی و حدیثی و آسمانی مورد استناد، شروح مورد استناد ابن میثم)، نکات ویژه و ممتاز شرح ابن میثم(اهدای کتاب، استناد به نسخه‌های خطی، لحن متین و دور از تعصب).

فصل دوازدهم، شرح کلامی نهج البلاغه: علم کلام و موارد اختلاف در آن و نظر ابن میثم درباره آن، دیدگاه ابن میثم در مورد توحید و صفات الهی(راه‌های اثبات خدا، معنای واحد، دلایل توحید، صفات الهی، راه‌های تشخیص صفات، اقسام صفات)، دیدگاه ابن میثم درباره بعثت پیامبر و معاد و امامت و عصمت.

فصل سیزدهم، ابن میثم و دفاع از علی(ع) در شرح نهج البلاغه: دفاع از ولایت علی(ع)، دفاع از فضائل امام در شرح.

فصل چهاردهم، شیخ میثم بحرانی و تقریب مذاهب و ایجاد اتحاد و انسجام اسلامی در نهج البلاغه: تقریب مذاهب در نهج البلاغه، روش پردازش ابن میثم در مسائل اختلافی، موارد اختلافی.

ضمیمه: سبک نگارش ابن میثم در کلمات قصار.

 

2. نقد پایان‌نامه

برخی از مهم‌ترین مشکلاتی که در این پایان‌نامه به چشم می‌خورد، به این قرار است:

الف. در این پایان‌نامه کمتر به موضوع پرداخته شده است. در این پایان‌نامه نخست لازم بود، نویسنده مرادش را از «روش‌شناسی» روشن کند و بعد بر اساس آن به تحقیق بپردازد؛ حال آن که در قسمت «تعریف مصطحات» در حد دو سوم صفحه تنها به نقل اقوال لغویان درباره «اسلوب» پرداخته است؛ بدون این که مشخص کند، منظور نویسنده از «روش‌شناسی» چیست و می‌‌خواهد در پایان‌نامه به چه چیزی بپردازد.

ب. نویسنده در معرفی ویژگی‌های شرح ابن میثم بیش‌تر به نقل مطالب پرداخته‌است؛ بدون این که راجع به روش او چندان سخنی گفته باشد.

در معرفی روش او اقتضا داشت، ضمن گزارش روش شرح ابن میثم، مقایسه‌ای با روش‌ شرح دیگران صورت می‌داد و روشن می‌کرد که آیا روش او امتیازی دارد یا به همان روشی که دیگران مشی کرده‌اند، مشی کرده است.

ج. نویسنده ذیل «تعریف موضوع» به ستایش شعارگونه نهج البلاغه و شرح ابن میثم بر آن پرداخته است؛ حال آن که باید موضوع پایان‌نامه یعنی «روش‌شناسی شرح نهج البلاغه ابن میثم» را توضیح می‌دهد. گویا از قبل بنا داشته است که مجموعه‌ای از مطالبی را که درباره نهج البلاغه و ابن میثم و شرح او بر نهج البلاغه است، در پایان‌نامه گرد آورد که از جمله آن روش‌شناسی این شرح است.

بنابر آنچه آمد، عنوانی که مناسب این پایان‌نامه است، «ابن میثم و شرح او بر نهج البلاغه» است. به نظر می‌رسد، نویسنده از مجموعه مقالاتی که طی دو همایش مربوط به ابن میثم در بحرین و ایران برگزار شده است و پاره‌ای از منابع دیگر مطالب پایان‌نامه‌اش را فراهم آورده است؛ منتها در پایان‌نامه تقریباً هیچ ارجاعی به این مقالات به چشم نمی‌خورد.

د. از ظاهر عبارت «روش‌شناسی شرح نهج‌البلاغه ابن میثم» این معنا به ذهن می‌رسد که مراد توضیح توضیح چگونگی شرحی است که ابن میثم بر نهج البلاغه نگاشته است؛ نظیر:

روش تنظیم و تبویب آن،

روش بیان و انشای آن،

روش توضیح لغات و تعابیر دشوار آن،

روش بیان شأن صدور آن،

روش مواجهه با سند خطبه‌‌ها و نامه‌ها و کلمات قصار آن،

روش مواجهه با دیدگاه‌های مخالف و نقد آنها.

هـ. در فصل هشتم نیز «مبانی و قواعد تفسیر» ربطی به موضوع ندارد. به علاوه نویسنده در این فصل مطالبی کلی آورده است و چندان ناظر به شرح ابن میثم نیست. مطالبی که آورده مربوط به تفسیر قرآن است و نویسنده نتوانسته است به درستی بر شرح نهج البلاغه تطبیق کند.

و. فصل‌بندی پایان‌نامه مشکلاتی دارد. برای مثال در حالی که عنوان فصل نهم، عام است، تنها دو جنبه در آن به اختصار بحث شده است و جنبه‌های دیگر آن در فصول بعدی آمده است.

ز. فصل یازدهم، بیش از اندازه حجیم شده است. حدود 120 صفحه را به خود اختصاص داده است. این در حالی است که فصل‌های اول و دوم هریک حدود 5 صفحه‌اند.

در این فصل در حالی که باید مطالبی درباره جنبه عقلی شرح ابن میثم بیاورد، مطالبی را آورده است که جنبه عقلی داشتن آنها روشن نیست.

ح. برخی از عنوان‌ها با مطالب ذیلشان ارتباط روشنی ندارند؛ برای مثال نویسنده ذیل «تطبیق کلام امام بر مسائل اجتماعی» به نقل شرح ابن میثم در خصوص حدیث نواقص العقول و نواقص اللایمان و نواقص الحظوظ پرداخته است و ابن میثم تنها این روایت را شرح کرده و هیچ تطبیقی با مسائل اجتماعی صورت نداده است.

ط. نویسنده در توضیح جنبه‌های گوناگون شرح ابن میثم روشن نکرده است که آیا شرح ابن میثم در این جنبه‌ها امتیازاتی بر دیگران دارد یا نه. وی تنها یک یا دو نمونه از هریک از جنبه‌ها را نقل کرده است.

در معرفی روش هر شارحی اقتضا دارد، امتیازات آن بر شارحان دیگر بیان شود و گرنه اگر روش شرح او مانند دیگران است، چه فایده‌ای در نقل آن وجود دارد؟

 

3. سؤالات مطرح شده و پاسخ نویسنده

1. آیا از مقالات دو همایش مربوط به ابن میثم بهره‌برداری کردید؟ کدام مقالات و کجا؟

گفت که مقالات را مورد استفاده قرار داده؛ اما به آنها آدرس نداده است. حال آن که این با رعایت امانت علمی منافات دارد.

2. به چه دلیل «سبک نگارش ابن میثم در کلمات قصار» را ذیل فصلی جدا نیاوردید؟

3. آیا تفاوتی میان «روش‌شناسی» و «متدلوژی» و «روش تحقیق» و «سبک‌شناسی» وجود دارد؟

گفت که مراد از این چهار اصطلاح یک معناست و آن عبارت از «سبک نگارش» ابن میثم است؛ حال آن که تنها فصل ششم و ضمیمه به این موضوع پرداخته شده است.