نقد رساله: بررسی و تحلیل آیات جامعه‌شناختی عصر جاهلیت(قسمت اول)
•
بررسی و تحلیل آیات جامعه‌شناختی عصر جاهلیت(در بعد اعتقادی و خانوادگی)، محمد ابراهیم ایزدخواه، استاد راهنما: دکتر سید رضا مؤدب و استادان مشاوران: دکتر صادق آئینه‌وند و دکتر محمد تقی دیاری، دانشگاه قم، 1386
این رساله مشتمل بر چهار بخش به این قرار است:
بخش اول، کلیات: مباحث مقدماتی(1-11)؛ مفهوم‌شناسی برخی از واژگان مرتبط، نظیر امت، طائفه، عشیره، شعب، قبیله، بلد، مدینه، قریه، ناس، مجتمع، قوم، عرب، اعراب، جزیره العرب، جهل و جاهلیت(11-31)؛ جاهلیت شامل معنای جهل، جاهلیت و محدودة زمانی آن، جاهلیت در قرآن، جاهلیت اولی چیست؟ جهل و جاهلیت در روایات، ویژگی‌های جاهلیت‌ها، جاهلیت مدرن، ویژگی‌های جاهلیت مدن(31-68).
بخش دوم، ادیان موجود در جامعه جاهلی: حنفاء در جامعه جاهلی شامل معنای واژه حنیف، حنیف و حنفاء در قرآن، تاریخ پیدایش دین حنیف و بنیان‌گذار آن حضرت ابراهیم، ابتلاء حضرت ابراهیم، کلمات مورد ابتلاء، برخی از عقاید دین حنیف، حنفاء در جامعه جاهلی(68-101)؛ صابئین و نقش آنان در جامعه جاهلی شامل معناشناسی صابئین، صابئین چه کسانی‌اند؟ عقاید و تعالیم صابئین، فرقه‌های صابئی، صابئان حنفاء، صابئان فیلسوف، صابئه معتدل، صابئه منکر، صابئین در قرآن، نقش صابئین در جامعه جاهلی(101-118)؛ یهود و نقش آنان در جامعه جاهلی شامل: معناشناسی یهود، مهاجرت یهود به حجاز، تأثیر یهود در جامعه جاهلی، تأثیر یهود در نظر قرآن و مواجهه قرآن با آنان(118-134)؛ نصاری و نقش آنان در جامعه جاهلی شامل: معناشناسی نصاری، مسیحیت در عربستان عصر جاهلیت، تأثیر نصاری بر جامعه جاهلی و رویارویی قرآن با آن(134-145)؛ مجوس و نقش آنان در جامعه جاهلی شامل: مجوس در قرآن، تأثیر مجوس بر جامعه جاهلی(145-149).
بخش سوم، عقاید جاهلیان درباره مبدأ هستی و معاد و رویاروی قرآن با آن: عقیده به الله در جامعه جاهلی شامل مفهوم الله، بررسی آیات در این زمینه، عقیده به رحمان در جامعه جاهلی(149-168)؛ شرک رد جامعه جاهلی و رویارویی قرآن با آنان شامل واژه‌شناسی شرک، علل شرک در جامعه جاهلی، اقسام شرک در جامعه جاهلی، برخورد قرآن با مشرک؛ بت پرستی در جامعه جاهلی شامل زمینه‌های پیدایش بت پرستی در جامعه جاهلی، نخستین رواج‌دهنده بت‌پرستی، علل بت‌پرستی، مناسک بت‌پرستان، واژگان دال بر بت در قرآن، بتهای مذکور در قرآن، سایر بتهای معروف، موضعگیری قرآن و پیامبر(ص) در مقابل بت و بت‌پرستی(184-268)؛ پرستش ملائکه در جامعه جاهلی و رویارویی قرآن با آن شامل ماهیت ملائکه در دیدگاه جاهلیان، عقاید جاهلیان درباره ملائکه و رویاروی قرآن با آن(268-282)؛ پرستش جنیان در جاهلیت و رویاروی قرآن با آن شامل واژه‌شناسی جنّ، ماهیت جنّ، پرستش جنّ و هدف از آن، جنّ از دیدگاه عرب جاهلی و برخورد قرآن با آن(282-298)؛ شیطان‌پرستان در جامعه جاهلی و رویاروی قرآن با آن شامل واژه‌شناسی شیطان و ابلیس، ماهیت شیطان، پرستش شیطان در جاهلیت و علت آن، شیطان در قرآن(298-308)؛ پرستش اجرام آسمانی در جامعه جاهلی و مواجهه قرآن با آن شامل جایگاه ماه و خورشید و زهره در بین جاهلیان، جایگاه شعری و سایر ستارگان، توتمیسم، تقدس دادن به اشیاء، شجره رضوان، درخت ذات الانواط، بیوت مقدسه(308-321)؛ طبعیان یا دهریه(321-323)؛ انکار معاد و قبول تناسخ(323-326)؛ موضعگیری مشرکان بر ضد اسلام شامل مواضع مشرکان بر ضد پیامبر، موضع مشرکان بر ضد قرآن، جنبه‌های مؤثر شخصی پیامبر(ص) در رشد اسلام(326-336).
بخش چهارم، خانواده در جاهلیت و اسلام از دیدگاه قرآن: مقدمات ازدواج در جاهلیت و اسلام شامل اهداف ازدواج در جاهلیت و اسلام، اصول حاکم بر خانواده در اسلام، سن ازدواج، خواستگاری، کفویت در جاهلیت و اسلام، مهریه در جاهلیت و اسلام، تاریخچه مهریه، مهریه در جاهلیت، مهریه در نظام حقوقی اسلام، بررسی علل نفقه در اسلام، عقد و ولایت بر آن در جاهلیت و اسلام، جهیزیه در جاهلیت و اسلام، عروسی و ولیمه(337-368)؛ انواع ازدواج‌ها در جاهلیت و اسلام شامل نکاح عادی(زوج البعوله)، نکاح شغار، نکاح بدل یا معاوضه، نکاح ضیزن یا مقت یا میراث، نکاح مخاذنه یا دوست و معشوقه‌بازی، نکاح رهط یا جمع دسته‌جمعی، نکاح بغاء(مسافحه) یا زنا، زواج الاسر یا ازدواج با اماء، نکاح مباضعه، نکاح متعه(365-386)؛ تعدد زوجات و ازدواج فامیلی شامل علل و فواید تعدد زوجات، نقش اسلام در تعدد زوجات، زنانی که در اسلام ازدواج با آن حرام شد، ازدواج با زن پدر، ازدواج همزمان با دو خواهر، ازدواج با ربیبه، ازدواج با زن پسر خوانده(388-404)؛ طلاق و عدّه در جاهلیت و اسلام شامل طلاق در جاهلیت و اسلام، شرایط طلاق در اسلام، اقسام طلاق در جاهلیت و اسلام، ایلاء، ظهار، لعان، دوری از زن در حال حیض در جاهلیت و اسلام، عدّه در جاهلیت و اسلام، معنای عدّه و اقسام آن(404-436)؛ جایگاه مرد و زن در خانواده جاهلی و اسلامی شامل جایگاه زن و مرد در خانواده جاهلی، جایگاه زن و مرد در خانواده اسلامی، رابطه حقوق طبیعی و هدف داری طبیعت، مناسبات زن و مرد در خانواده، معنای قوامیت مرد بر زن(436-455)؛ جایگاه فرزند پسر و دختر در خانواده جاهلی و اسلامی شامل جایگاه دختر و پسر در خانواده جاهلی، علل زنده به گور کردن دختران، حقوق والدین، حقوق فرزندان، نامگذاری فرزندان در جاهلیت، نامگذاری از دیدگاه اسلام، شیر دادن در جاهلیت و اسلام، عقیقه در جاهلیت و اسلام، اختتان در جاهلیت و اسلام، نفی و لحاق در اسلام و جاهلیت، پسرخواندگی(تنبی) در جاهلیت و اسلام، خلع و طرد در جاهلیت، یتیم، حقوق مالی، وصیت در جاهلیت و اسلام، ارث در جاهلیت و اسلام، ارث فرزنده خوانده در جاهلیت، ارث هم‌پیمان در جاهلیت، ارث در اسلام، ارث به سبب نسبت در جاهلیت و اسلام، علل محرومیت زن از ارث در جاهلیت، علل تنصیف ارث زن در اسلام(455-499).
1. عدم تطابق عنوان رساله با محتوای رساله: عنوان رساله چندان دقیق نیست. قید «جامعه شناختی» حشو و بی‌معناست و نویسنده با افزودن آن قید نخواسته است، محدوده یا نگاه تحقیق خود را محدود کند. نویسنده در تحلیل آیات قرآن هرگز از دانش جامعه‌شناسی بهره نگرفته است.
موضوع این رساله عملاً چیزی جز «مقایسه جاهلیت و اسلام» نیست. محور تحقیق نیز آیات قرآن نیست و لذا ذکر قید «آیات» نیز مناسب محتوای رساله نیست. نویسنده آیات را محور تحقیق قرار نداده؛ بلکه تنها در مطاوی مطالب آورده است. مناسب‌ترین عنوان برای این رساله «عقاید و خانواده در عربستان در جاهلیت و اسلام» است.
مشکل دیگری که در عنوان این رساله است، این است که وحدت موضوع در آن رعایت نشده است. میان عقاید و خانواده هیچ وجه مشترکی وجود ندارد. بهتر بود، رساله به یک بخش محدود می‌شد و با توجه به حجم بیش‌تر بخش عقاید، رساله حاضر عبارت می‌شد از «بررسی تطبیقی عقاید در جاهلیت و اسلام از نظر آیات و روایات».
2. موضوع محور بودن رساله: رساله مسئله محور نیست و لذا عناوینی مانند «بیان مسئله»، «سؤالات تحقیق» و «فرضیات تحقیق» بی‌وجه است. این رساله موضوع‌محور است و در آن دو موضوع عقاید و خانواده در دوره جاهلیت و اسلام به صورت تطبیقی بررسی شده است. سؤالاتی که نویسنده مطرح کرده است، سؤالات علمی نیست. این سؤالات برای عوام و کسانی که درباره دوره جاهلیت و اسلام مطالعه نکرده باشد، مطرح است؛ نه برای کسی که آن را مطالعه کرده باشد. سؤال علمی آن است که پس از اشراف و احاطه علمی به یک موضوع برای محقق مطرح می‌شود. چنین سؤالی یا نزد نوع علماء پاسخ نیافته است و یا اگر پاسخ‌هایی به آن داده شده است، برای محقق پذیرفتنی نیست و او بر آن نقدی عالمانه دارد و خود پاسخ بهتری را می‌‌تواند عرضه کند.
سؤالات اصلی این رساله را ملاحظه فرمایید:
الف. قرآن در خصوص اعتقادات و پرستش‌های جاهلی چه می‌‌گوید؟ و با آن باورها چگونه برخورد کرده است؟
ب. از منظر قرآن مسائل خانوادگی در بین جاهلیان چگونه بوده است و قرآن چه تحول و تغییراتی در آن ایجاد کرده است؟
باید توجه داشت که در یک پژوهش مسئله محور باید نظریهپردازی کرد و یک نظر نوی عرضه نمود؛ حال آن که در این رساله هیچ نوآوری در این زمینه صورت نگرفته است. تنها کاری که نویسنده کرده است، این است که مطالب مختلف را درباره موضوع گردآوری و تنظیم و تدوین کرده است و احیاناً جمع‌بندی نیز از خود ارائه نموده است. قریب به تمام ریز موضوعاتی که نویسنده به آنها پرداخته است، چیزهایی نیست که پیش‌تر درباره آنها سخن نگفته و اظهار نظری نکرده باشند. نویسنده نخواسته است، نظریهپردازی کند. او به تصریح خودش در «پیشینه تحقیق» خواسته است، یک اثری به زبان فارسی در زمینه «جاهلیت و اسلام با تأکید بر آیات قرآن» فراهم کند. به چنین کاری هرگز روا نیست که مسئله‌پژوهی گفت. اگر نویسنده برای مثال تنها این سؤال را کاویده بود که آیا بیش‌تر احکام اسلام تأسیسی است یا امضائی. اگر این سؤال از سوی برخی چنین پاسخ داده شده بود که بیش‌تر احکام اسلام امضائیی است و اسلام چندان احکام تأسیسی ندارد و محقق بر این نظر باشد که این پاسخ نمی‌تواند درست باشد و آنگاه خود نظر دیگری را مبنی بر این که احکام تأسیسی اسلام بیش از احکام امضائی اسلام است، پرداختن به چنین سؤالی مسئله‌پژوهی است. البته منوط به این که محور تمام مطالب همین سؤال باشد؛ نه این که در مطاوی سایر مطالب به آن پرداخته باشد.
3. عدم ذکر معنای منظور در تعریف مصطلحات: نویسنده در تعریف «جامعه‌شناسی» آورده است که آن علمی است که از «روابط متقابل انسا‌ن‌ها» یا «مناسبات مختلف اجتماعی» بحث می‌کند(ص12). اگر غرض وی در این رساله پرداختن به این بعد داشت، وجهی نداشت، از عقاید دینی جاهلیان درباره خدا و معاد بحثی به میان آورد؛ چون آن ربطی به روابط میان انسا‌ن‌ها و مناسبت اجتماعی میان آنان ندارد. نویسنده مانند قریب به اتفاق دیگر دانشجویان تنها به نقل تعریف از دیگران پرداخته است؛ بدون این که مشخص کند، خود در رساله‌اش چه معنایی را از جامعه شناسی منظور دارد. فلسفه پرداختن به تعریف واژگان کلیدی در آغاز تحقیق این است که مشخص شود، منظور نویسنده از آن چیست و این در مورد واژگانی است که یا تعاریف متعددی برای آنها به دست داده شده است؛ ولی نویسنده یک معنای خاصی را از آن در تحقیقش قصد کرده است یا اصطلاح رایجی برای منظور خاصش وجود ندارد و محقق از واژه‌ای معنایی را مورد نظر دارد که پیش‌تر وجود نداشته است. در این دو مورد است که واژگان نیاز به تعریف پیدا می‌کنند. متأسفانه بسیاری به صورت کلیشه‌ای و بدون توجه به این که غرض از تعریف واژگان در آغاز تحقیق چیست، به نقل تعریف‌های مختلف و متعددی از دیگران می‌پردازند، بدون این که مشخص کنند، حال خود در تحقیق کدامیک از معانی و تعاریف را مورد نظر دارد.
4. پراکندگی در نقل اقوال: در نقل اقوال پراکندگی به چشم می‌خورد و نویسنده همین طور آورده است که فلانی چه می گوید و فلانی بهمان و سعی نکرده است، با بیان خود میان آنها نظم برقرار کند. برای مثال در خصوص این مورد بایست می‌‌گفت که برخی مانند فلان و فلان مراد از جاهلیت اولی را همان جاهلیت قبل از اسلامی می‌دانستند و برخی مثل فلان و فلان مراد از آن را فاصله میان آدم تا نوح و یا انبیاء بعدی و مقصود از جاهلیت ثانی را دوره قبل از اسلام می دانستند. به علاوه در ذکر اقوال ترتیب خاصی مثل ترتیب تاریخی رعایت نشده است(ص53-56).
5. خروج موضوعی: موضوع رساله «بررسی تطبیقی اسلام و جاهلیت» است و لذا پرداختن به موضوعاتی جز آن نظیر موضوعات روز خروج موضوعی تلقی می‌شود؛ نظیر: پرداختن به جاهلیت مدرن(ص60-67)؛ رابطه حقوق طبیعی و هدفداری طبیعت(ص446-448)؛ مثل پلورالیسم (126).
6. نقیصه نقل اقوال بدون ترجیح یکی از آنها: نویسنده در برخی از موارد تنها به ذکر اقوال پرداخته است، بدون این که از آن میان قولی را ترجیح دهد. برای مثل درباره این که آیا عرب قبل از نزول قرآن «رحمان» را می‌شناختند یا نه، دو نظر یاد کرده است، بدون این که یکی از آن دو را ترجیح دهد. در اینجا نیز در نقل اقوال دسته بندی نکرده است. به این نحو که در یک دسته کسانی را که قائل به ناشناخته بودن رحمان را و در یک دسته دیگر قائلان به شناخته بودن آن را یاد کند. (ص168).
7. عدم ذکر مطلب ذیل اندکی از عنوان‌ها: ذیل برخی از عنوان‌ها مطلبی نیامده است و ذیل برخی از عنوان‌ها تنها یک نقل آمده است که هر دو نادرست است(ص172). لازم است، ذیل هر عنوانی عبارتی ولو در حد یک سطر بیاید و نباید عنوانی روی عنوانی دیگر قرار بگیرد. نیز لازم است، به نقل صرف بسنده نشود ولو در حد یک سطر از نویسنده بیان تمهیدی بیاید و احیاناً استنتاجی صورت بگیرد.
8. نقیصه تکرار مطالب: در بسیاری از موارد مطالب تکرار شده است؛ از جمله مباحث مربوط به بحیره و سائبه و حامی(ص85 و 314).
9. نقیصه در ترتیب مطالب: ترتیب مطالب یک دست و منقح نیست. به طور طبیعی باید در خصوص هر موضوعی نخست دوره جاهلی گزارش شود و سپس دوره اسلامی؛ اما در بسیاری از موارد چنین نشده و به عکس عمل شده است؛ نظیر: خانواده(ص340-345 خانواده در اسلام و ص345 خانواده در جاهلیت).
10. عدم مقایسه میان اسلام و جاهلیت: طبیعت این تحقیق مقایسه‌ای است و اقتضا دارد که دوره جاهلی با دوره اسلامی مقایسه شود؛ اما در بسیاری از موارد چنین نشده است. برای مثال ذیل عنوان «بررسی علل نفقه در اسلام»(ص361) تنها دیدگاه اسلام آمده و اساساً بحث نشده است که در دوره جاهلی نفقه به چه صورتی بوده است.
11. ذکر عناوین بی‌ضابطه: برخی از عناوین بی‌ضابطه قرار داده شده است. برای مثال در فصل ازدواج این عناوین آمده است: مشرکان چه اشخاصی هستند؟(ص350)
12. نقیصه در نتیجه‌گیری: در نتیجه‌گیری نقل قول مستقیم آیات و مانند آن معمول نیست. تنها باید به بیان خود نویسنده باشد.
13. اغلاط تایپی: در تمام متون عربی تای مدور به های مهموز تبدیل شده است و پاره‌ای از اغلاط تایپی دیگر وجود دارد؛ نظیر فلاک به جای فداک، حفری به جای حضرمی(ص59)؛ لیکون نوالهم عزاً به جای لیکونوا لهم عزاً یا سیکفرون بعبارتهم و یکرفون علیهم ضداً به جای سیکفرون بعبادتهم و یکونون علیهم ضداً(ص198)؛ وردانه قربا نگاه به جای روانه قربانگاه(ص210)؛ وش به جای وثن(ص204)؛ بیروت مقدسه به جای بیوت مقدسه(ص251)؛ گذشتن به جای گذشته(ص334).