مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

گروه اندیشه: مقاله «تفسیر معناشناسانه آیه محکم و متشابه»، نوشته «جعفر نکونام» در آخرین شماره فصل‌نامه علمی‌ ـ پژوهشی «پژوهش دینی» منتشر شده است.

به گزارش خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا)، تفسیری که در این مقاله از آیه محکم و متشابه قرآن به دست داده می‌شود، به روش معناشناسی است و در آن سعی بر این است که معنای واژگان و عبارات از رهگذر نحوه کاربرد آن‌ها در جملات مشابه کشف شود.

واژگان و تعابیر کلیدی که در این‌جا معناشناسی شده‌اند، عبارت‌اند از: فتنه، تأویل، متشابه، راسخون، علم، ایمان و زیغ. حاصل بررسی این است که مراد از فتنه عذاب اخروی و آیات متشابه، آیات قیامت و تأویل این آیات تحقق خارجی آن‌هاست و راسخان در علم عبارت از مؤمنان به آیات آسمانی و زائغان عبارت از مشرکان مکه است.

به اعتقاد نویسنده مفاد آیه شریفه 7 سوره مبارکه آل عمران این است که در قرآن دو دسته از آیات وجود دارد؛ آیات محکم و آیات متشابه. محکمات آیاتی است که الفاظ در آن‌ها به همان معنای معهود مخاطبان استعمال شده و در آن‌ها از حقایق معهود دنیوی سخن رفته است و تأویل و تحقق خارجی آن‌ها در همین دنیا وجود دارد. از این رو کافران مفاد این آیات را انکار نمی‌کردند و دنبال تأویل و تحقق خارجی چنین آیاتی نبودند؛ چون تأویل و تحقق خارجی آن‌ها را به وضوح می‌یافتند.

نکونام می‌نویسد: اما متشابهات آیاتی است که الفاظ در آن‌ها به معنایی غیر معهود مخاطبان به کار رفته و در آن‌ها از حقایق نامعهود از قبیل «زقوم» سخن گفته شده است و تأویل و تحقق خارجی آن‌ها در این دنیا وجود ندارد. از این جهت کافران مفاد این آیات را انکار می‌کردند و تأویل و تحقق خارجی آن‌ها را در همین دنیا طلب می‌کردند، اما مؤمنان در عین حالی که به تأویل این آیات علم نداشتند، به آن ایمان داشتند و اعتراف می‌کردند که پروردگارا تو مردم را در روزی که شکی در تحقق آن نیست، گرد می‌آوری و خلف وعده نمی‌کنی.

نویسنده مهم‌ترین ادله‌ای که بر اختصاص علم تأویل متشابهات به خدا دلالت دارد، را به این قرار عنوان کرده است؛ اولاً، در عبارت «ابْتِغاءَ تَأْویلِه» طلب تأویل مذموم دانسته شده و از صفات کسانی معرفی شده است که در دلشان زیغ و میل به ضلا لت است؛ لذا معنا ندارد که آن در ادامه از صفات راسخان در علم خوانده شود که مورد مدح قرار گرفته‌اند.

ثانیاً، در آیه شریفه 7 سوره مبارکه آل عمران دو گروه معرفی شده است که یکی از آن‌ها کسانی‌اند که در دلشان زیغ و میل به ضلالت است و طی «فَأَمَّا الَّذینَ فی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ» از آن‌ها سخن گفته شده است. تردیدی نمی‌توان داشت که گروه دوم راسخان در علم‌اند که طی عبارت «وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْم» از آن‌ها سخن رفته است.

ثالثاً، گروه راسخان در علم مؤمنان به تأویل متشابهات خوانده شده‌اند و بی‌تردید ایمان به اموری تعلق می‌گیرد که علم به آن‌ها امکان ندارد. رابعاً، چنان که از مقایسه سیاق آیه شریفه 7 سوره مبارکه آل عمران و آیات متحد الموضوع دانسته می‌شود، مراد از تأویل متشابهات حقایق قیامت است که هنوز تحقق پیدا نکردند تا بشر بتواند به آن‌ها علم پیدا کند.