مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

گروه ادب: در نشست نقد و بررسی کتاب «درآمدی بر تاریخ‌گذاری قرآن‌کریم» عنوان شد که با وجود پیشینه طولانی بحث تاکنون هیچ‌پژوهش منسجمی درباره تاریخ‌گذاری قرآن کریم تدوین نشده است.

به گزارش خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا)، اولین نشست از سلسله نشست‌های تخصصی بررسی کتاب‌های برگزیده قرآنی با نقد و بررسی کتاب «درآمدی بر تاریخ‌گذاری قرآن‌کریم» تألیف «جعفر نکونام» با حضور حجت‌الاسلام‌والمسلمین«علی نصیری» عضو هیأت علمی دانشگاه علم و صنعت ایران و پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‌اسلامی و حجت‌الاسلام‌و‌المسلمین «محمد‌جواد اسکندرلو» عضو هیأت علمی مدرسه عالی امام‌خمینی(ره) قم و نویسنده کتاب عصر امروز سه شنبه 13 اسفند در خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا) برگزار شد.

«حمید‌رضا یونسی» دبیر نشست در سخنان ابتدایی گفت: بحث تاریخ‌گذاری قرآن از مباحث نسبتاً جدیدی است که درمسائل علوم قرآنی مطرح شده و بحثی است که به زمان صدر اسلام بر می‌‌گردد، اسباب نزول، مکی و مدنی، ناسخ و منسوخ و ... را مورد بررسی قرار می‌دهد اما به صورت منسجم و علمی تاکنون هیچ کتابی در این زمینه نگاشته نشده است.

تاریخ‌گذاری قرآن عبارت است از تعیین واحدهای نزول قرآن‌کریم

«جعفر نکونام» مؤلف کتاب نیز در ابتدای این نشست در سخنانی گفت: تاریخ‌گذاری قرآن عبارت است از تعیین تاریخ نزول واحدهای نزول قرآن‌کریم. واحد نزول قرآن هر بخشی از قرآن است که بر پیامبر نازل ‌شده، چه یک سوره تمام در سوره‌های دفعی ‌النزول چه بخشی از یک سوره در سوره‏هایی که به تدریج بر پیامبر نازل ‌شده است.

وی ادامه داد: پیشینه تاریخ‌گذاری به صدر اسلام می‌رسد، به زمانی که به بحث مکی و مدنی بودن سوره‌های قرآن توجه شد؛ بنابراین اولین تاریخ‌گذاری قرآن، تاریخ‌گذاری دو دوره‌ای طی روایات مکی و مدنی بود. البته به صورت پراکنده هم در روایات اسباب نزول برخی از سوره‌های قرآن تاریخ نزولشان مشخص شده است و هم‌چنین در روایات تربیت نزول نیز ترتیب یکایک نزول سوره‌های قرآن را مشخص شده است. تا قرن معاصر جز آنچه که در مطاوی تفاسیر و کتب تاریخی و سیره و کتب اسباب نزول آمده بود، بحث گسترده‏آی نشده بود  تا اینکه در قرن معاصر خاورشناسان و دانشمندان مسلمان به این بحث اهتمام کردند. 

نکونام با بیان اینکه در برخی از ترجمه‌هایی که خاورشناسان به دست داده اند، سوره‌های قرآن را به ترتیب نزول ترجمه کردند، گفت: ترتیب نزول‌هایی که خاورشناسان به دست دادند، بیش‏تر بر مبنای سبک و محتوای قرآن بود تا روایات و به روایات ترتیب نزول و اسباب نزول توجه کمتری شده است. خاورشناسان بر اساس سبک محتوا یعنی طول آیات، لحن آیات، جنبه خیال‌انگیزی و شاعرانه و تصویر‌گری آیات و نیز موضوعات، آیات را طبقه‌‌بندی کردند که چندان مبنای علمی و منقحی ندارد و بیشتر سلیقه‌ای است. برای مثال بر آن گفته‏اند:‏سوره‌هایی طبقه‏اول یا سوره‏هایی که ابتدا نازل شده کوتاه و با لحن شدید و خیال‏انگیزتر و با موضوع توحیدی بوده است و سوره‏های نازله بعدی بلندتر و با لحن آرام‏تر و با خیال‏انگیزی کمتر و در موضوع آیات طبیعت بوده و سوره‏های طبقه سوم، دارای طول بلندتر و لحن آرام‏تر  و خیال‏انگیزی کمتر از قبل و با موضوع قصص قرار دارد. 

آشکار است که چنین طبقه‏بندی در سوره‏های قرآن هیچ مبنای عقلی و نقلی ندارد و بیش‏تر به کاری ذوقی و سلیقه‏ای شباهت دارد.

حجت‌الاسلام و المسلمین «محمد‌جواد اسکندرلو» نیز در ادامه با بیان اینکه تاریخ‌گذاری قرآن یکی از مباحث مهم علوم قرآنی است، گفت: این بحث از زیر‌مجموعه‌های علم تاریخ قرآن است. علم تاریخ قرآن که اعم از تاریخ‌گذاری است به موضوعاتی می‌پردازد که نوعاً به سیر تحولات تاریخی که پس از نزول قرآن کریم مطرح شده است، مانند مسأله جمع و تدوین قرآن، دفعات جمع، رسم‌الخط قرآن، قرائات قرآن و علل اختلاف قرائات، اما تاریخ‌گذاری قرآن که یکی از مباحث زیر مجموعه‌ای تاریخ قرآن است، صرفاً بیان‌گر تعیین زمان نزول آیات و سور قرآن‌کریم است، یعنی ضمن معین کردن مکی و مدنی بودن هر یک از این واحدهای نزول، به تقدم یا تأخر نزول هر یک از آیات نسبت به دیگر آیات به ویژه هر سوره‌ای نسبت به سوره دیگر، می‌پردازد. درست است که منابع این کار در قالب روایات و مسائل تاریخی در صدر اسلام هم مطرح شده، اما به صورت کتاب، مقاله، دائرة‌المعارف و یک شکل مدون وجود نداشته است.

مشتشرقان در نیمه دوم قرن 19 میلادی به تاریخ‌گذاری قرآن کریم پرداخته‌اند.

وی ادامه داد: مشتشزقان در نیمه دوم قرن 19 میلادی به این کار پرداخته و در واقع سر منشأ کار را شخصی به نام «گوستاو وایل» آغاز کرد و این کار الهام‌بخش شد برای «نولدکه» آلمانی و پس از او دیگران این امر را توسعه دادند، اما نولدکه بیشتر به این بحث توسعه بخشید و در قالب یک جلد و بعد شاگردانش آن را در سه جلد تحقق دادند.

اسکندرلو تصریح کرد: نویسنده کتاب «تاریخ‌گذاری قرآن‌‌کریم» فوائد و ضرورت تفسیر‌نگاری بر اساس ترتیب نزول را بیان کرده تا مفسری که با این دید وارد حوزه تفسیر‌نگاری می‌شود با سیره پیامبر گرامی، با فضای نزول و حوادثی رخ داده قبل از نزول آیه یا سوره‌ آشنا شود. این آشنایی می‌تواند نکات و پیام‌های جدیدی را از سوره‌ها کشف کند و ادعاهای دیگران درباره اسباب نزول آیات و سور و میزان صحت و سقم آن‌ها را ارزیابی و بررسی کند و یکی از فوائد مهم کار این است که تا حدود بسیاری از آسیب‌های تفسیر به رأی جلوگیری می‌کند.

حجت‌الاسلام و المسلمین «علی نصیری» نیز ضمن بیان این مطلب که جلسات نقد و بررسی کتاب نتایج مثبتی برای حوزه فرهنگ رقم خواهد زد، مباحث خود را در سه گروه امتیازات کتاب، گزارش از محتوای کتاب و نقد بر کتاب طبقه‌بندی کرد و گفت: آکادمی بودن کتاب و اصطلاحاً رعایت استانداردهای متعارف تحقیق از قبیل مقدمه، فصل‌بندی مناسب و...از امتیازات مهم کتاب محسوب می‌شود. هم‌چنین استفاده از قلم خوب و روان که در عموم مباحث کتاب مشهود است و دیگر اینکه مؤلف تلاش داشته به تحقیقات انجام یافته پیش از خود در این زمینه نیز اشاره کند.

مشروح این نشست متعاقباً روی خروجی قرار می‌گیرد.