مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

سئوال
ترتیب سور و آیات و توفیقی یا اجتهادی بودن آن هنوز حل نشده است. می شود که آن را روشن کنید.

پاسخ
به باور من نظر پیامبر اسلام(ص) بر این بوده است که سوره ها و آیات موافق نزول جایگذاری شود. به همین رو به امام علی(ع) فرمان داد که قرآن را اینگونه سامان دهد و او نیز چنین کرد و مصحفش را موافق نزول تألیف کرد؛ بنابراین توقیف پیامبر(ص) در زمینه سوره ها و آیات، ترتیب نزول بوده است. منتها پیامبر(ص) آن را فرمان عامی قرار نداد و به خصوص امام علی(ع) فرمود.
صحابه که به طور عمده از دوره مدنی به تألیف قرآن روی آورده بودند، ابتدا سعی کردند، سوره های بزرگ را که حفظ آنها دشوار بوده است، کتابت کنند و بعد خواستند مصحف خود را کامل نمایند، لذا سوره های کوتاه را نیز که به طور عمده در مکه نازل شده بود، در پی سوره های بلند نوشتند. سرانجام مصاحفی که تألیف کردند، از سوره های بلند به کوتاه مرتب بود.

اما ترتیب آیات در سوره ها طبق نظر پیامبر(ص) موافق نزول تألیف شد و هیچ تغییری در آن پدید نیامد. نه از سوی خود حضرت و نه از سوی صحابه. قریب به اتفاق سوره ها دفعی النزول است و بنابراین موافق نزول سامان یافته اند و اندکی از سوره ها هم که تدریجی النزول اند، هر قسمتی که نازل می شد، بلافاصله بعد از قسمت قبلی جایگذاری می شده و هیچ سوره یا آیه دیگری میان آنها فاصله نشده است. دستور پیامبر به علی(ع) مبنی بر تألیف مصحف به ترتیب نزول و روایات بسمله مؤید همین معناست. در روایات بسمله آمده است که نه پیامبر و نه صحابه نمی دانستند، یک سوره چه زمانی شروع می شود و چه زمانی خاتمه پیدا می کند، مگر وقتی که بسم الله الرحمن الرحیم نازل می شد. این روایات به بیان علامه طباطبایی می رساند که آیات در سوره ها به ترتیب نزول جایگذاری می شده است.
علاوه بر این که عقل هم حکم می کند، یک متن تاریخی به ترتیب تاریخش مرتب شود. هیچ غرض عقلایی هم به ذهن نمی آید که پیامبر آیات را در سوره ها جا به جا کرده باشد. انسان عاقل هم کاری که غرض عقلایی در آن نباشد، انجام نمی دهد. هیچ غرض عقلایی برای جایگذاری خلاف نزول متصور نیست. اگر گفته شود، برای چینش آیات متحد الموضوع در کنار هم بوده است، هرگز این امر در قرآن اتفاق نیافتاده است؛ چون ملاحظه می شود، آیات متحد الموضوع در سوره های مختلف پراکنده است. اگر گفته شود، آیات ولایت برای مصونیت از حذف یا تحریف آنها در مواضع نامناسبی جایگذاری شده، این نیز باطل است؛ چون از دو فرض خارج نیست: یا مخالفان ولایت می دانستند که آن آیات راجع به ولایت است یا نمی دانستند. اگر می دانستند، هر جایی که آن آیات نهاده می شد، آنها می فهمیدند و اگر می توانستند، حذف یا تحریف کنند، چنین می کردند، و اگر نمی دانستند، چه لزومی داشته است، جای آنها را تغییر دهند. علاوه بر این که بد سلیقی کردن و آیات را در جای نامناسب نهادن هرگز از خدای بزرگ یا پیامبر اسلام(ص) پذیرفته نیست. غرض خدا از نزول قرآن هدایت مردم بوده است و نه به گمراهی افکندن آنان. جا به جا کردن آیات به قصد پنهان کردن معنا و از فصاحت و بلاغت انداختن آنها هرگز قابل دفاع نیست.
سه روایتی را نیز که به آنها استناد کرده اند و به موجب آنها گفته اند، پیامبر می فرمود، آیاتی را در مواضع خاصی بگذارند، مخدوش اند و دلایل مخدوش بودن آنها در دو اثر اینجانب به نام های «پژوهشی در مصحف امام علی(ع)» و «درآمدی بر تاریخ گذاری قرآن» آمده است.