مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

* نویسنده از آیت الله مصباح آورده است که نظریه ای که زبان دین را مختلط از شیوه های گوناگونی می داند، اقواست(ص72 به نقل از مقاله زبان دین، مجله معرفت، ش19، زمستان 1375، ص16) و به این ترتیب زبان قرآن را «زبان ترکیبی» به شمار آورده و افزوده است: قرآن برای بیان مقاصد خود از حقیقت، مجاز، استعاره، کنایه، تمثیل، نماد، برهان منطقی، بیان داستان و جز اینها استفاده کرده و ادعا کرده است که چنین ترکیبی را نمی توان در متن دیگری یافت. نیز از امام خمینی نقل کرده است که قرآن یک سفره ای است که انداخته شده است برای همه طبقات، یعنی یک زبانی دارد که این زبان هم زبان عامه مردم است و هم زبان فلاسفه و هم زبان عرفانی اصطلاحی است و هم زبان اهل معرفت(به نقل از صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1379، 20/408).

اما این سخن ایراداتی دارد:

اولاً، مقولات زبانی مثل حقیقت و مجاز و استعاره و کنایه و تمثیل و داستان و احتجاج در زبان عرفی هست و قرآن از این جهت هیچ تفاوتی با دیگر متون بشری ندارد. بنابر این ادعای این که آنها در غیر قرآن وجود ندارد، خلاف واقع است.

ثانیاً، برهان منطقی به همان شکل منطقی فقط در کتب تخصصی فلسفی و کلامی و مانند آن پیدا می شود و در قرآن هیچ آیه ای را نمی توان به دقت منطقی ترکیبی از صغری و کبرای و نتیجه برهان منطقی بیان مطلب کرده باشد. آری در قرآن احتجاج و استدلال به چشم می خورد که می توان آن را به زبان منطقی بازسازی کرد. چنین احتجاج و استدلالی که در قرآن به چشم می خورد، در کلام های بشری هم مشاهده می شود.

ثالثاً، علت این که همه طبقات مردم اعم از عامه و خاصه می توانند از آیات قرآن بهره برداری کنند، به این جهت است که زبان قرآن زبان عرف عام است و الا اگر زبان آن زبان عرف خاص فلاسفه یا دیگر صاحبان علوم و فنون بود، فقط آشنایان به همان علوم و فنون می توانستند از آیات قرآن بهره برداری کنند.

رابعاً، زبان قرآن هرگز یک زبان ترکیبی که در آن زبان های فلسفی و عرفانی و جز آنها وجود داشته باشد، نیست. در آیات قرآن هرگز نه مصطلحات فلسفی و عرفانی و مانند آنها دیده می شود و نه هیچ آیه را می توان یافت که خطاب به گروهی از صاحبان علوم و فنون نازل شده باشد و نه اساساً در زمان نزول قرآن صاحبان علوم و فنونی که یاد شد، وجود داشتند.

خامساً برای کسی معقول است، به زبان ترکیبی سخن بگوید که مخاطبانش از صاحبان علوم و فنون متفاوت تشکیل شده باشد. آن هم به این صورت در هر خطاب به صاحبان یک علم و فن سخن بگوید؛ بنابراین اگر چه خداوند عالم مطلق است، اما نظر به این که نه در وقت نزول صاحبان علوم و فنون امروزی وجود داشتند و نه هیچ سوره ای را می توان یافت که در آن مصطلحات خاص یک علم و فن را یافت، نمی توان زبان قرآن را ترکیبی تلقی کرد.

* نویسنده بر این که برخی آیه ذیل را تمثیلی گرفته اند و آن را تشبیه به رفتار کسانی دانسته اند که بر اثر تماس با شیطان آشفته حال شده اند، خرده گرفته و اساساً انتساب جنون انسان را به شیطان با عدل الهی ناسازگار شمرده است و بر این باور است که تأثیر شیطان نافی تأثیر اسباب و علل مادی و طبیعی نیست (ص264-265).

الَّذینَ یَأْکُلُونَ الرِّبا لا یَقُومُونَ إِلاَّ کَما یَقُومُ الَّذی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ مِنَ الْمَسِّ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبا وَ أَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهى فَلَهُ ما سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَ مَنْ عادَ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ (بقره،275)

بالاخره باید پرسید که مراد آیه چیست؟ خبط آدم رباخوار بر اثر مسّ شیطان به چه معناست؟ باید نادیده نگرفت که این آیه خطاب به عرب حجاز عصر نزول نازل شده است. آنها چه معنایی از این می فهمیدند؟ به طور طبیعی آنان طبق معهودات خودشان می فهمیدند. آنان درباره نسبت میان انسان و جن چه تلقی و تصوری داشتند؟

آنچه از آیات قرآن به دست می آید، این است که مشرکان مکه معتقد بودند، جن با آدمی تماس پیدا می کند و بر اثر تماس جن، آدمی مجنون می شود و بر اثر آن خردش را از دست می دهد و سخنان و کارهایی از او سر می زند که نزد عقلاء ناپسند است.

الف. گمراهی انسان بر اثر تماس با جن و شیطان: برخی از آیاتی که در این زمینه است، به این قرار است:

وَ أَنَّهُ کانَ رِجالٌ مِنَ اْلإِنْسِ یَعُوذُونَ بِرِجالٍ مِنَ الْجِنِّ فَزادُوهُمْ رَهَقاً (6) وَ أَنَّهُمْ ظَنُّوا کَما ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ یَبْعَثَ اللَّهُ أَحَداً (7) وَ أَنَّا لَمَسْنَا السَّماءَ فَوَجَدْناها مُلِئَتْ حَرَساً شَدیداً وَ شُهُباً (8) وَ أَنَّا کُنَّا نَقْعُدُ مِنْها مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ یَسْتَمِعِ الْآنَ یَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَداً (9) وَ أَنَّا لا نَدْری أَ شَرٌّ أُریدَ بِمَنْ فِی اْلأَرْضِ أَمْ أَرادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَداً (جن،10)

وَ کَذلِکَ جَعَلْنا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا شَیاطینَ اْلإِنْسِ وَ الْجِنِّ یُوحی بَعْضُهُمْ إِلى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ ما فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَ ما یَفْتَرُونَ (112) وَ لِتَصْغى إِلَیْهِ أَفْئِدَةُ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَ لِیَرْضَوْهُ وَ لِیَقْتَرِفُوا ما هُمْ مُقْتَرِفُونَ (انعام،113)

وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمیعاً ثُمَّ یَقُولُ لِلْمَلائِکَةِ أَ هؤُلاءِ إِیَّاکُمْ کانُوا یَعْبُدُونَ (40) قالُوا سُبْحانَکَ أَنْتَ وَلِیُّنا مِنْ دُونِهِمْ بَلْ کانُوا یَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَکْثَرُهُمْ بِهِمْ مُؤْمِنُونَ (سبأ ،41)

وَ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلاَّنا مِنَ الْجِنِّ وَ اْلإِنْسِ نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِیَکُونا مِنَ اْلأَسْفَلینَ (فصلت، 29)

وَ اذْکُرْ عَبْدَنا أَیُّوبَ إِذْ نادى رَبَّهُ أَنّی مَسَّنِیَ الشَّیْطانُ بِنُصْبٍ وَ عَذابٍ (ص،41)

یا بَنی آدَمَ لا یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطانُ کَما أَخْرَجَ أَبَوَیْکُمْ مِنَ الْجَنَّةِ یَنْزِعُ عَنْهُما لِباسَهُما لِیُرِیَهُما سَوْآتِهِما إِنَّهُ یَراکُمْ هُوَ وَ قَبیلُهُ مِنْ حَیْثُ لا تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّیاطینَ أَوْلِیاءَ لِلَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ (اعراف،27)

 وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ الَّذی آتَیْناهُ آیاتِنا فَانْسَلَخَ مِنْها فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطانُ فَکانَ مِنَ الْغاوینَ (اعراف،175)

وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ (200) إِنَّ الَّذینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ (اعراف،201)

وَ قُلْ لِعِبادی یَقُولُوا الَّتی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّیْطانَ یَنْزَغُ بَیْنَهُمْ إِنَّ الشَّیْطانَ کانَ لِْلإِنْسانِ عَدُوًّا مُبیناً (اسراء،53)

وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا ِلآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلیسَ قالَ ءَ أَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طیناً (61) قالَ أَ رَأَیْتَکَ هذَا الَّذی کَرَّمْتَ عَلَیَّ لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلى یَوْمِ الْقِیامَةِ َلأَحْتَنِکَنَّ ذُرّیَّتَهُ إِلاَّ قَلیلاً (62) قالَ اذْهَبْ فَمَنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزاؤُکُمْ جَزاءً مَوْفُوراً (63) وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِکَ وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ وَ شارِکْهُمْ فِی اْلأَمْوالِ وَ اْلأَوْلادِ وَ عِدْهُمْ وَ ما یَعِدُهُمُ الشَّیْطانُ إِلاَّ غُرُوراً (اسراء،64)

وَ رَفَعَ أَبَوَیْهِ عَلَى الْعَرْشِ وَ خَرُّوا لَهُ سُجَّداً وَ قالَ یا أَبَتِ هذا تَأْویلُ رُءْیایَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَها رَبّی حَقّاً وَ قَدْ أَحْسَنَ بی إِذْ أَخْرَجَنی مِنَ السِّجْنِ وَ جاءَ بِکُمْ مِنَ الْبَدْوِ مِنْ بَعْدِ أَنْ نَزَغَ الشَّیْطانُ بَیْنی وَ بَیْنَ إِخْوَتی إِنَّ رَبّی لَطیفٌ لِما یَشاءُ إِنَّهُ هُوَ الْعَلیمُ الْحَکیمُ (یوسف،100)

 إِنْ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ إِلاَّ إِناثاً وَ إِنْ یَدْعُونَ إِلاَّ شَیْطاناً مَریداً (117) لَعَنَهُ اللَّهُ وَ قالَ َلأَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبادِکَ نَصیباً مَفْرُوضاً (118) وَ َلأُضِلَّنَّهُمْ وَ َلأُمَنِّیَنَّهُمْ وَ َلآمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ آذانَ اْلأَنْعامِ وَ َلآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ وَ مَنْ یَتَّخِذِ الشَّیْطانَ وَلِیّاً مِنْ دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْراناً مُبیناً (119) یَعِدُهُمْ وَ یُمَنِّیهِمْ وَ ما یَعِدُهُمُ الشَّیْطانُ إِلاَّ غُرُوراً (نساء،120)

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ وَ مَنْ یَتَّبِعْ خُطُواتِ الشَّیْطانِ فَإِنَّهُ یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَکى مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً وَ لکِنَّ اللَّهَ یُزَکّی مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ (نور، 21)

أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذینَ تَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ ما هُمْ مِنْکُمْ وَ لا مِنْهُمْ وَ یَحْلِفُونَ عَلَى الْکَذِبِ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ ( 14) أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذاباً شَدیداً إِنَّهُمْ ساءَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ (15) اتَّخَذُوا أَیْمانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَنْ سَبیلِ اللَّهِ فَلَهُمْ عَذابٌ مُهینٌ (16) لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ (17) یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمیعاً فَیَحْلِفُونَ لَهُ کَما یَحْلِفُونَ لَکُمْ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلى شَیْ‏ءٍ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْکاذِبُونَ ( 18) اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ أُولئِکَ حِزْبُ الشَّیْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ (مجادله،19)

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ اْلأَنْصابُ وَ اْلأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ (90) إِنَّما یُریدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِی الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ وَ یَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ عَنِ الصَّلاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ (مائده،91)

ب. مجنون بودن پبامبر اسلام(ص) بر اثر تماس با جن به باور مشرکان مکه: قریش طبق باوری که داشتند، مبنی بر این که آدمی بر اثر تماس با جن مجنون می شود و در پی آن از او سخنان و اعمال ناپسندی سر می زند، به پیامبر(ص) اتهام جنون می زدند.

فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ (75) وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظیمٌ (76) إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَریمٌ (77) فی کِتابٍ مَکْنُونٍ (78) لا یَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ (79) تَنْزیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمینَ (واقعه، 80)

در این آیه مسّ شیاطین انکار شده است. گفته شده است که جز فرشتگان به وحی قرآنی دسترسی ندارند و جز آنان وحی قرآنی را بر پیامبر(ص) نازل نمی کنند.

ِن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ (1) ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ (2) وَ إِنَّ لَکَ َلأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ (3) وَ إِنَّکَ لَعَلى خُلُقٍ عَظیمٍ (4) فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ (5) بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ (6) إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدینَ (قلم، 7)

در این آیات گفته شده است که پیامبر(ص) مجنون نیست و لذا مفتون(فریب خورده) و گمراه نیست. یعنی نفی همان تصوری که مشرکان مکه داشتند.

 إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَریمٍ (19) ذی قُوَّةٍ عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکینٍ (20) مُطاعٍ ثَمَّ أَمینٍ (21) وَ ما صاحِبُکُمْ بِمَجْنُونٍ (22) وَ لَقَدْ رَآهُ بِاْلأُفُقِ الْمُبینِ (23) وَ ما هُوَ عَلَى الْغَیْبِ بِضَنینٍ (24) وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شَیْطانٍ رَجیمٍ (تکویر،25) وَ قالُوا یا أَیُّهَا الَّذی نُزِّلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ إِنَّکَ لَمَجْنُونٌ (6) لَوْ ما تَأْتینا بِالْمَلائِکَةِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقینَ (7) ما نُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ ما کانُوا إِذاً مُنْظَرینَ (8) إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ (9) وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ فی شِیَعِ اْلأَوَّلینَ (10) وَ ما یَأْتیهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ (11) کَذلِکَ نَسْلُکُهُ فی قُلُوبِ الْمُجْرِمینَ (12) لا یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ قَدْ خَلَتْ سُنَّةُ اْلأَوَّلینَ (13) وَ لَوْ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ باباً مِنَ السَّماءِ فَظَلُّوا فیهِ یَعْرُجُونَ (14) لَقالُوا إِنَّما سُکِّرَتْ أَبْصارُنا بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَسْحُورُونَ (15) وَ لَقَدْ جَعَلْنا فِی السَّماءِ بُرُوجاً وَ زَیَّنَّاها لِلنَّاظِرینَ (16) وَ حَفِظْناها مِنْ کُلِّ شَیْطانٍ رَجیمٍ (17) إِلاَّ مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ مُبینٌ (حجر،18)

در این آیات باز گفته شده است که این فرشته وحی است که قرآن را بر پیامبر نازل می کند و نه جن و شیطان، و پیامبر مجنون نیست. مشرکان به پیامبر می گفتند: ای که کسی که قرآن بر تو نازل شده، تو مجنونی، وگرنه اگر می گویی که فرشتگان قرآن را بر من نازل می کند، چرا آنان را نزد ما نمی آوری؟ خداوند در پاسخ فرموده است که اگر فرشتگان را نزدتان بیاوریم، بر شما حجت تمام خواهد شد و با انکار شما عذاب بر شما لازم می آید. بدانید که ما قرآن را از مسّ و دسترسی شیطان و جن حفظ می کنیم. ما در آسمان ستارگان را قرار دادیم و با آن آسمان را آراستیم و از مسّ و دسترسی هر شیطان رانده شده ای، حفظ کردیم.

بالاخره مخاطبان قرآن با شنیدن تعبیر « الَّذی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ مِنَ الْمَسِّ » چه می فهمیدند؟ آیا جز این می فهمیدند که آدم رباخوار بر اثر مسّ شیطان دچار خبط و جنون شده است؟

این که رباخوار از شیطان یعنی یک نیروی شریر نفسانی و درونی تبعیت می کند و بر اثر آن سخنان و اعمال شریرانه سر می زند، قابل انکار نیست. بنابراین تماس شیطان با رباخوار اشکالی ندارد و این تماس چون اختیار آدمی را سلب نمی کند، مفید جبر نیست و با عدالت الهی نیز ناسازگاری ندارد. در قرآن آمده است که خدا شما را از پیروی شیطان نهی می کند و با یاد خدا جلوی وساوس شیطان را بگیرید و شیطان بر کسانی که به یاد خدا باشد و بر او اتکاء کنند، تسلطی ندارد:

فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجیمِ (98) إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَى الَّذینَ آمَنُوا وَ عَلى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ (99) إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَى الَّذینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ (نحل،100)

چنان که ملاحظه می شود، مجنون در تعبیر قرآنی و به واقع به معنای عصر نزولی به معنای کسی است که جن یا شیطان با او تماس برقرار کرده و بر اثر آن سخنان و اعمال ناشایستی سر می زند. این در حالی است که امروزه مجنون و دیوانه البته به معنای حقیقی اش عبارت از کسی است که به طور ناخوسته و بر اثر یک عامل تکوینی دچار عارضه کم عقلی و سفاهت می شود. البته به معنای مجازی هم به کار می رود و می گویند: فلانی مجنون یا دیوانه شده و مرادشان این است که از او سخنان و اعمال غیر عقلائی سر می زند. در قرآن معنای اول به چشم نمی خورد؛ بلکه معنای دوم به چشم می خورد. در معنای اول عنصر اختیار و آگاهی وجود ندارد؛ اما در معنای دوم وجود دارد و لذا مجنون به معنای اول مستحق سرزنش و مجازات نیست؛ اما مجنون به معنای دوم چنین است.