مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

بسیاری بر این باورند که فهم برخی از آیات بدون مراجعه به آیات متحد الموضوع و به تعبیر دیگر بدون تفسیر قرآن به قرآن ممکن نیست. البته اگر گفته شود که این برای ما که مخاطب آیه نیستیم و در عصر نزول زندگی نمی کنیم، چنین است، چندان بیراه نیست؛ اما این برای مخاطب آیه یعنی عرب حجاز عصر نزول خلاف فصاحت و بلاغت است؛ چون شرط فصاحت و بلاغت این است که وقتی کلامی از گوینده صادر می شود، نیازی نباشد، برای فهم مقصود جستجو کند و به مطالب دیگری مراجعه نماید یا از کسی بپرسد. بلکه باید به سهولت و بی درنگ مقصود گوینده را از کلامش دریابد.

به هر حال، من هر آیه ای را که ادعا کرده اند، بدون مراجعه به آیه دیگر نمی توان فهمید، بررسی می کنم، می یابم، حتی برای ما که مخاطب قرآن هم نیستیم،‏ چنین نیست و قرائن خود آیه مقصود آیه را به وضوح مشخص می کند. یکی از آنها آیه عدم آمرزش شرک است.

نقل است که وقتی آیه «قُلْ یا عِبادِیَ الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ (زمر، 53) نازل شد، شخصی از پیامبر اسلام(ص) پرسید: آیا خدا شرک را هم خواهد آمرزید؟ پیامبر بر آشفته شد و فرمود: إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْتَرى إِثْماً عَظیماً (نساء، 48). (سیوطی، الدر المنثور، ج2، ص169)

این در حالی است که وقتی آیه زمر و بلکه کل سوره زمر نازل شد، هنوز سوره نساء نازل نشده بود و سال ها بعد در دوره مدنی نازل شد. شایان ذکر است که سوره زمر در اواسط دوره مکی نازل شده و بنابراین میان زمان نزول آن تا زمان سوره نساء حدود 10 سال فاصله شده است؛ بنابراین روایت مذکور به داستان خیالی بیش تر می ماند تا داستان واقعی.

به علاوه هرگز از سیاق آیات زمر چنان فهمیده نمی شود که خداوند مشرک را در عین مشرک بودن می آمرزد؛ چنان که قبل از آیه مورد بحث آمده است: قُلْ إِنّی أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّینَ * وَ أُمِرْتُ ِلأَنْ أَکُونَ أَوَّلَ الْمُسْلِمینَ * قُلْ إِنّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبّی عَذابَ یَوْمٍ عَظیمٍ *  قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصاً لَهُ دینی * فَاعْبُدُوا ما شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ قُلْ إِنَّ الْخاسِرینَ الَّذینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَلا ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبینُ * لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ وَ مِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ ذلِکَ یُخَوِّفُ اللَّهُ بِهِ عِبادَهُ یا عِبادِ فَاتَّقُونِ * وَ الَّذینَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ یَعْبُدُوها وَ أَنابُوا إِلَى اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْرى فَبَشِّرْ عِبادِ (زمر،11-17)

در این آیات آمده است که اگر مشرکان شرک بورزند و غیر خدا را عبادت کنند، زیانکار و مستحق آتش اند؛ اما اگر از شرک و عبات طاغوت توبه و انابه کنند، مژده بهشت است. بنابراین گناه شرک مانند هر گناه دیگر بعد از توبه آمرزیده می شود و چنین نیست که به طور کلی آمرزیده نشود.

نیز در ادامه آمده است:  أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ شُفَعاءَ قُلْ أَ وَ لَوْ کانُوا لا یَمْلِکُونَ شَیْئاً وَ لا یَعْقِلُونَ * قُلْ لِلَّهِ الشَّفاعَةُ جَمیعاً لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ *  وَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَ إِذا ذُکِرَ الَّذینَ مِنْ دُونِهِ إِذا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ * قُلِ اللَّهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ عالِمَ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ أَنْتَ تَحْکُمُ بَیْنَ عِبادِکَ فی ما کانُوا فیهِ یَخْتَلِفُونَ * وَ لَوْ أَنَّ لِلَّذینَ ظَلَمُوا ما فِی اْلأَرْضِ جَمیعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لاَفْتَدَوْا بِهِ مِنْ سُوءِ الْعَذابِ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ بَدا لَهُمْ مِنَ اللَّهِ ما لَمْ یَکُونُوا یَحْتَسِبُونَ * وَ بَدا لَهُمْ سَیِّئاتُ ما کَسَبُوا وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ (43-48)

در این آیات نیز به صراحت گفته شده است که اگر مشرکان همه آنچه را که در زمین است و نیز همسان آن را تا که از عذاب روز قیامت رهایی پیدا کنند، چنین نخواهد شد.

به این ترتیب هرگز مخاطب قرآن در فهم آیه زمر به سوء فهم دچار نمی شده و نیازی نبوده است که برای فهم مقصود آیه به پیامبر مراجعه کند یا سال ها در گیجی و سرگردانی بماند تا آیه ای در سوره نساء نازل شود و مقصود این آیه را مشخص نماید.

لینک مرتبط:‏    پاسخ به سئوالی درباره روش تفسیری قرآن به قرآن