مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

این پایان نامه روز پنج شنبه هفته جاری در دانشگاه قم دفاع می شود.

فاطمه سادات موسوی. جایگاه قرآن و روایات در نظریه انسان کامل. پایان نامه کارشناسی ارشد رشته علوم قرآن و حدیث. استاد راهنما: دکتر محمد کاظم شاکر. استاد مشاور: دکتر محمد فنایی. دانشگاه قم. بهار 1389

این پایان نامه در چهار فصل به این قرار تدوین شده است: فصل اول، کلیات: مقدمه، بیان مسئله، تعریف مفاهیم(کمال، انسان کامل، حدیث از نظر عرفا)، سئوالات اصلی، سئوالات فرعی، ضرورت انجام تحقیق، روش تحقیق، پیشینه تحقیق.

فصل دوم، انسان کامل در مکاتب فکری و دینی: 1. بررسی ویژگی های انسان کامل در مکاتب فکری: انسان و کمال انسانی درمکاتب مهم یونان باستان (کمال انسان از دیدگاه سقراط، کمال انسان از دیدگاه ارسطو، کمال انسانی از دیدگاه فلوطین)، کمال انسانی در اندیشه ایران باستان (انسان کامل در آیین زرتشت، آیین مانی)، کمال انسانی در اندیشه چین باستان (انسان کامل از دیدگاه کنفوسیوس، انسان کامل از دیدگاه لائوتسه)، کمال انسانی در اندیشه هند (آیین هندو، آیین بودا)؛ 2. بررسی ویژگی های انسان کامل در مکاتب ابراهیمی (یهودیت، مسیحیت، عرفان اسلامی)، تاریخچه کاربرد اصطلاح « انسان کامل» در عرفان اسلامی (سیر تکوین و شکل گیری نظریه انسان کامل در عرفان اسلامی، انسان در اندیشه ابن عربی، انسان کامل در اندیشه نسفی، انسان کامل در اندیشه عبدالکریم جیلی).

فصل سوم، انســـان وکمــــال: 1. خلقت انسان کامل: انسان کامل اولین مخلوق الهی (بازتاب اندیشه ی حقیقت محمدیه در متون عرفانی، بررسی روایات)، انسان کامل جامع ترین مخلوق الهی؛ 2. خلافت انسان کامل: (فلسفه خلافت انسان در عرفان اسلامی، ترسیم منصب جانشینی انسان کامل در متون عرفانی، آیه خلافت، حکمت و علت استحقاق انسان برای تصدی مقام خلافت، تبیین دلالی آیه ی خلافت /تفاسیر غیرعرفانی )، آیه ی امانت (منظور از امانت، مقصود از ظلوم و جهول در متون عرفانی، تبیین دلالی آیه امانت)؛ 3. جامعیت انسان کامل.

فصل چهارم، دایـره ارتباط در انسـان کامل: 1. انسان کامل و خداوند: دیدگاه عرفا در بیان معنای حدیث « انّ الله خلق آدم علی صورته»، پیشینیه ایی از کاربرد مفهوم حدیث « انّ الله خلق آدم علی صورته» در متون یهودی - مسیحی، بررسی صحت صدور حدیث « انّ الله خلق آدم علی صورته»، بیان معنا و مدلول الفاظ حدیث؛ 2. انسان کامل و جهان هستی: انسان کامل، غایت ایجادی عالم، انسان کامل علت بقای عالم (بررسی روایات مورد استناد در بیان علیت انسان کامل بر بقای عالم)؛ 3. نسبت انسان کامل و انسان های دیگر.

1. فصل بندی پایان نامه مشکلاتی دارد:

اولاً، حجم فصول متوازن نیست: فصل اول، 8 صففحه؛ فصل دوم، 8-50= 42 صفحه؛ فصل سوم، 50-103=53 صفحه؛ فصل چهارم، 103-132=29 صفحه.

حجم هشت صفحه برای فصل اول، بسیار کم است و با حجم فصول دیگر هم متوازن نیست. مناسب بود، آن به عنوان پیش گفتار یا مقدمه می آمد. این در حالی است که پایان نامه هرگز مقدمه ندارد و این نقص است.

ثانیاً، فصل دوم که 42 صفحه حجم دارد، ربط مستقیمی به موضوع پایان نامه ندارد. موضوع پایان نامه بررسی دلالت آیات و روایات مورد استناد عرفا بر نظریه انسان کامل است؛ حال آن که محتوای این فصل نظریه انسان کامل درباره عرفاست. مباحث فصول دیگر هرگز مرتب بر فصل دوم نیست و در هیچ موردی بر آن مترتب نشده است. چنان که خود تصریح کرده است، تعبیر «انسان کامل» که موضوع پایان نامه است، برای نخستین بار از سوی ابن عربی مطرح شده است. بنابراین لزوم بحث راجع به مکاتب بشری در این پایان نامه هرگز روشن نیست و به نظر نمی رسد، فایده بر آن مترتب باشد.

2. نویسنده در بیان مسئله اصلی نوشته است: «مسئله ی اصلی این تحقیق بررسی نحوه ی استناد عرفا به آیات قرآن و احادیث و میزان دلالت آنها بر نظریه ی انسان کامل و ارکان این نظریه است. »

تلقی من این است که مسئله با موضوع فرق دارد. در مسئله به بیان سئوال علمی تحقیق پرداخته می شود؛ اما در موضوع از سئوالی سخن نمی رود. به باور من اگر این تحقیق مسئله محور است، باید گفته می شد: مسئله اصلی این تحقیق این است که میزان دلالت آیات و روایات استنادی عرفا بر مدعایشان چقدر است.

به علاوه چنین بیانی با موضوع پایان نامه همخوانی ندارد. موضوع مناسب برای آنچه که مسئله تحقیق معرفی شده است، عبارت است از: «میزان دلالت آیات و روایات بر نظریه انسان کامل»

به نظر می رسد، این تحقیق موضوع محور است، نه مسئله محور. جهت آن این است که در آن یک سئوال محل نزاع مطرح نشده و علاوه بر آن نویسنده فرضیه ای به دست نداده است. این سئوالات جنبه آموزشی دارد، نه پژوهشی.

3. نویسنده به نقل از شهید مطهری میان کمال و تمام تفاوت قائل شده و نوشته است: «در اصطلاح، میان کمال و تمام تفاوت وجود دارد؛ «تمام» برای یک شیئ در جایی گفته می شود که همه ی آنچه برای اصل وجود آن لازم است، به وجود آمده باشد. یعنی اگر بعضی از آنها به وجود نیامده باشد، این شیئ در ماهیّت خودش ناقص است. اما کمال در جایی است که یک شیئ بعد از آن که «تمام» هست، باز درجه بالاتری هم می تواند داشته باشد.»

آنچه آمد، در اصطلاح شهید مطهری است؛ چون تنها به سخن وی مستند شده است. در این صورت بایست گفته می شد، شهید مطهری میان تمام و کمال چنین تفاوتی را قائل شده است.

البته آنچه از مطهری نقل شد، صرف تلقی و تذوق ایشان است و بر استمعالات اهل زبان چه فارسی یا عربی متکی نیست و لذا اعتباری ندارد. حداقل در پاره ای موارد تمام و کامل با هم تمایزی ندارند و مترادف به کار گرفته می شوند. برای مثال به خانه ای که ساخت آن پایان پذیرفته است، هم می توان گفت که ساخت آن تمام شده است و هم می توان گفت: ساخت آن کامل شده است.

اساساً استناد شهید مطهری به استعمال فارسی در خصوص انسان کامل نادرست است؛ زیرا این تعبیری عربی است و لذا لازم بود، شاهدی عربی برای آن ذکر می کرد.