مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

گروه اندیشه: عضو هیئت علمی دانشگاه قم، با بیان این‏که آیت‏الله معرفت میان سبب نزول و شأن نزول آیات قرآن تفاوت قائل می‌شد، گفت: به نظر وی سبب نزول عاملی است که در وقت حضور آیه وجود داشته و شأن نزول اعم از آن است؛ لذا عاملی را که مربوط به گذشته است در بر می‏گیرد.

جعفر نکونام، عضو هیئت علمی دانشگاه قم، در گفت‏وگو با خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا)، در تبیین دیدگاه آیت‏الله معرفت درباره تاریخ‏گذاری قرآن، اظهار کرد: یکی از شاخص‏های قرآنی تاریخ‏گذاری قرآن کریم، اشارات و تصریح‏های قرآن به رخداد‏های زمانمند عصر نزول است، این شاخص‏ها در کنار روایاتی از سیره نبوی(ص)، دقیق‏ترین اطلاعات را از تاریخ‏گذاری قرآن به دست می‏دهد. یکی دیگر از این شاخص‏های مورد استفاده در تاریخ‏گذاری، استقلال لفظی و محتوایی آیاتی از یک سوره و تمامیت مضمون آن آیات است.

وی در ادامه این مصاحبه با بیان این‏که روایات اسباب نزول منبع دیگر تاریخ‏گذاری قرآن کریم است، تصریح کرد: آیت‏الله معرفت سبب نزول را عبارت از مشکلی دانسته که آیه برای حل آن نازل شده است. به تعبیر دیگر، سبب نزول عبارت است از عاملی که موجب شده است آیه درباره آن نازل شود.

عضو هیئت علمی دانشگاه قم با بیان این‏که آیت‏الله معرفت میان سبب نزول و شأن نزول تفاوت قائل شده است، اظهار کرد: به نظر ایشان سبب نزول عاملی است که در وقت حضور آیه حضور داشته است و شأن نزول اعم از آن است و لذا عاملی را که مربوط به گذشته است در بر می‏گیرد. شأن نزول مشکلی است که آیه در حل و توضیح آن یا عبرت‏گیری از آن نازل شده است، نظیر داستان‏های انبیاء گذشته.

نویسنده کتاب «پژوهشی در مصحف امام علی(ع)» افزود: به نظر می‏رسد باید سبب نزول را اعم از رخدادهای خاص و مقطعی در نظر گرفت و شامل مقتضیات و شرایط عامی نیز که موجب نزول آیات قرآن شده‏اند دانست. چه رخدادهای خاص مقطعی و چه شرایط عمومی و مستمری که در طول زمان و مکان نزول قرآن وجود داشته است.

نکونام با بیان این‏که با این تلقی از سبب نزول نباید اسباب نزول آیات و سوره‏های قرآن را تنها در کتب اسباب نزول جستجو کرد، گفت: در این کتاب‏ها بیشتر روایاتی آمده است که به رخدادهای خرد و شخصی مربوط است. به منظور آشنایی کامل با اسباب نزول باید همه روایات و نقل‏هایی که شرایط آن عصر را در تمامی ابعاد گزارش می‏کند بررسی کرد.

وی با اشاره به بی‏اعتباری برخی از روایات اسباب نزول، خاطرنشان کرد: آیت‏الله معرفت می‏نویسد: «عبارت «نزل فی کذا» در سخنان صحابه و تابعان اعم از سبب نزول است. گاهی مراد از آن سبب نزول، گاهی واقعه‏ای در گذشته و گاهی حکم شرعی است؛ چنانکه زرکشی و سیوطی نیز همین نظر را در گذشته داشته‏اند.

مدیرمسئول «پژوهش‏نامه قرآن و حدیث» با بیان این‏که برخی از دانشمندان قاعده‏ای به نام «وحدت نازل و تعدد نزول» برای توجیه تعارض برخی روایات ساخته‏اند، گفت: به عنوان نمونه آیه 113 سوره توبه را هم مرتبط با استغفار پیامبر اکرم(ص) برای مادرش و هم ابوطالب دانسته‏اند. به نظر آیت‏الله معرفت این روایات جعلی است و امویان آن‏را برای از میان برداشتن کرامت بنی‏هاشم و مشوه نشان دادن پیامبر اسلام(ص) ساخته‏اند.

نویسنده کتاب «درآمدی بر تاریخ‌گذاری قرآن کریم» افزود: تنها روایاتی که با تکیه بر آن‌ها می‏توان تاریخ تقریبی نزول سوره‏های قرآن را شناسایی کرد، روایات ترتیب نزول است. آیت‏الله معرفت می‏نویسد: «بیشتر دانشمندان اسلامی بر این روایات اعتماد کرده‏اند، البته بیشتر بر روایات ابن عباس اعتماد شده است.»

وی با بیان این‌که به باور آیت‏الله معرفت، ترتیب سوره‏ها در روایات ترتیب نزول بر اساس صدر سوره‏ها است، تصریح کرد: بر این اساس رتبه هر سوره لزوما به این معنا نیست که همه آیات آن در همان مرتبه نازل شده باشد. چه بسا چند سوره‏ای که آیه اولش نازل شده باشد و بعد سوره دیگری نازل و پس از آن سوره قبلی تکمیل شده باشد.

نکونام در تبیین نظر آیت‏الله معرفت درباره مکی و مدنی بیان کرد: آیت‏الله معرفت ضمن برشماری سور مکی و مدنی، یادآور می‏شود که دانشمندان اسلامی در این زمینه اتفاق نظر ندارند. وی سپس موارد اختلاف را ذکر می‏کند و پس از بررسی هر یک، روایات ترتیب نزول را تأیید می‏کند.

وی تصریح کرد: آیت‏الله معرفت با اشاره به نظر پیشینیان که بسا سوره‏ای مکی که در آن آیات مدنی با مکی است و بالعکس، معتقد است که در بیشتر این موارد بر روایات و اقوال ضعیف اعتماد شده است. به همین جهت وی هرچه را که این‌گونه نقل شده است، رد می‏کند.

عضو هیئت مدیره انجمن علوم قرآن و حدیث ایران با بیان این‏که آیت‏الله معرفت در بسیاری از موارد در رد آیات مستثنی به سیاق آیه؛ یعنی هیئت ترکیبی مفردات آیه اشاره می‏کند، گفت: به عنوان نمونه درباره آیه شریفه 95 سوره مبارکه نحل که گفته‏اند مدنی است، می‏نویسد: «این قصه ثابت نیست و لحن آیه عام است و سیاق آن با انسجام وثیقش با آیات قبل، گواهی می‏کند که نکوهش شدید مشرکان معاند را هدف گرفته است.»

وی در پایان اظهار کرد: ملاحظه مباحث مکی و مدنی آیت‏الله معرفت نشان می‏دهد که وی هیچ یک از استثنائات قرآن را نمی‏پذیرد و معتقد است که هیچ آیه مکی در سوره مدنی و هیچ آیه مدنی در سور مکی وجود ندارد. نهایت این است که در مواردی؛ مانند آیه 26 سوره مبارکه اسراء که خداوند می‏فرماید: «وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ» احتمال می‏دهد که تعدد نزول داشته باشد.