مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

تاثیر برخی اقدامات مکتب خلفاء،زندیقان وغالیان در تفسیر مفسران. علیرضا رستمی. دکترای علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم. استاد راهنما: دکتر سید رضا مودب. استادان مشاور: دکتر غلامحسین اعرابی و دکتر محمدجواد نجفی. 1389

چکیده: در این رساله سه جریان ناصبیان، زندیقان و غالیان، و چگونگی تأثیرگذاری آنان در تفسیر قرآن بررسی و ارزیابی شده است.

از جریان ناصبی در این رساله به تقلید از علامه عسکری به مکتب خلفاء تعبیر شده که پس از رحلت رسول گرامی اسلام(ص) از سوی امویان در برابر مکتب اهل بیت(ع) تأسیس و عباسیان توسعه یافت. به باور نویسنده برخی اقدامات پیروان این مکتب، نظیر تدوین و نشر حدیث، خلق نظریه عدالت جمیع صحابه و ترویج احادیث جعلی و اسرائیلی موجب به حاشیه راندن فرهنگ و تفاسیر اهل بیت(ع) و نیز سبب بروز افکار وعقاید باطلی چون جبرگرایی، تشبیه، تجسیم و رؤیت خداوند در میان مسلمانان شد و علاوه بر آن زمینه ساز رویکرد برخی مفسران و قاریان به اجتهاد در تفسیر و قرائت گردید و اختلاف در تفسیر و قرائت قرآن در پی آورد.

زندیقان بیشتر در اواخر دوران بنی امیه و در دوران خلفای عباسی فعالیت داشتند و از اقدامات آنان عبارت بود: جعل و ترویج احادیث در تشبیه و تجسیم خداوند متعال و تنقیص عصمت پیامبر(ص) و در نتیجه تخریب پایه های تفسیر صحیح از آیات قرآن ، پرداختن افراطی به شعر و شاعری و در نتیجه کم رنگ شدن پرداختن به قرآن و تفسیر آن، اعتراض بر آیات قرآن و شبهه افکنی در مضامین آنها.

غالیان نیز با جعل حدیث، اباحی گری، ترویج عقاید باطل در شأن اهل بیت‏(ع) زمینه پیدایش برخی از تفاسیر و تأویلات غالیانه را در تفاسیر شیعه شدند.

این رساله در چهار فصل به این شرح تدوین شده است:

فصل اول، کلیات: مقدمه، تبیین موضوع، تاریخچه موضوع، اهمیت و ضرورت تحقیق، هدف تحقیق، روش تحقیق، سؤالات تحقیق، فرضیات، مشکلات تحقیق(1-10).

فصل دوم، مکتب خلفاء و تفسیر مفسران(11-207=196): بخش اول، جریان شناسی مکتب خلفاء: مقدمه:(تاسیس)، امویان و مکتب خلفاء، عباسیان و مکتب خلفاء(11-30=19)؛ بخش دوم، اقدامات پیروان مکتب خلفاء(تاثیر گذار بر تفسیر)، تدوین و نشر حدیث، خلق تئوری عدالت جمیع صحابه، خلق تئوری اجتهاد جمیع صحابه، ترویج احادیث جعلی، ترویج احادیث جعلی در جبر گرایی، ترویج احادیث جعلی در تشبیه و رؤیت، ترویج اسرائیلیات(30-82=42)؛ بخش سوم، تاثیرات اقدامات پیروان مکتب خلفاء در تفسیر مفسران: برخی تأثیرات تدوین حدیث (در تفسیر)، به حاشیه راندن تفسیر اهل بیت‏(ع)، تدوین گفتار غیر معصومان در ردیف معصوم(ص)، برخی تأثیرات دو تئوری عدالت و اجتهاد جمیع صحابه، حمل آیات و استشهاد بر تئوری عدالت، حمل و استشهاد آیات بر تئوری اجتهاد، منزوی نمودن فرهنگ و تفاسیر اهل بیت (ع)، تثبیت عمل به رای شخصی بعنوان دین، رویکرد به تفسیر اجتهادی و اختلاف در تفاسیر، رویکرد به اجتهاد در قرائت و اختلاف تفاسیر، برخی تأثیرات ترویج احادیث جعلی، حمل و تأویل آیات بر معنای جبر، حمل و تأویل آیات بر تشبیه و رؤیت، برخی تأثیرات نفوذ اسرائیلیات، تنقیص توحید،( تشبیه و تجسیم)، تنقیص نبوت(82-207=144).

فصل سوم، زندیقان(زنادقه) و تفسیر مفسران(207-273=67): بخش اول، جریان شناسی زندیقان: مفهوم شناسی(زندیق)، پیشینه شناسی(درجزیره العرب)، دانشمندان و سرشناسان زندیق(207-246=39)؛ بخش دوم، برخی اقدامات زندیقان درحوزه تفسیر: جعل حدیث، شبهه افکنی در مضمون آیات قرآن کریم، شعرپردازی بجای تفسیر(246-254=8)؛ بخش سوم، تأثیر اقدامات زندیقان در تفسیر مفسران: تأثیرات جعل حدیث بر تفسیر، تشبیه و تجسیم عالم ملکوت، جعل شأن نزول برخى آیات، معرفی پیامبر (ص) بعنوان شاعر، تأثیرات برخی شُبهات زندیقان در مضمون آیات، تأثیرات شعر پردازی بجای تفسیر(254-273=19).

فصل چهارم، جریان غالیان(غلاة) و تفسیر مفسران(273-352=79): بخش اول، جریان شناسی غالیان (غلاة): مفهوم شناسی، سرآغاز غلو در تاریخ اسلامی، سیاست و غالیان(273-294=19)؛ بخش دوم، برخی اقدامات غالیان تأثیر گذار در تفسیر: جعل حدیث، ترویج اباحی گری، ترویج عقاید باطل نسبت به اهل بیت(ع)، قرآن و  صحابه، اقدام به تأویل فاسد از آیات(294-306=12)؛ بخش سوم، تأثیر اقدامات غالیان در تفسیر مفسران: تأثیر جعل حدیث بر تفسیر و تأویل، تأثیر ترویج اباحی گری بر تفسیر، تأثیرات ترویج عقاید باطل بر تفسیر، عقاید باطل نسبت به اهل بیت(ع)، عقاید باطل نسبت به قرآن، عقاید باطل نسبت به صحابه، تأثیر اقدام به تاویل فاسد از آیات (تأویل آیات بر رأی تناسخ، تأویل آیات بر بدا به معناى فاسد، تأویل آیات بر رهبران خود، دیگر تاویلات(306-352=46).

جمع بندی و نتیجه (352)؛ خاتمه و پیشنهاد(353)؛ ضمایم رساله( 354-399=45)

جلسه دفاع این رساله امروز ساعت چهار بعد از ظهر در مرکز تربیت مدرس دانشگاه قم برگزار می شود.