مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

آنچه که اینک می آید، نمونه ای از مصائب داستان غم انگیز جامعه علمی و دانشگاهی ماست. گفتنی است، به لحاظ مقررات دانشگاه قم، هر عضو هیئت علمی می تواند راهنمایی 8 پایان نامه کارشناسی ارشد را در یک سال تحصیلی بر عهده بگیرد. اینجانب در سال جاری تحصیلی تنها یک پایان نامه به نام «تفسیر فراتاریخی قرآن با تأکید بر آراء علامه طباطبایی و آیة الله معرفت» داشتم که علیرغم تصویب در گروه، دانشکده آن را به نام یکی از همکاران دیگر ثبت کرد. وقتی من از فلانی حجت شرعی یا قانونی چنین اقدامی را تقاضا می کنم، به من با تحکم چنین پاسخ می دهد: «من موظف به پاسخگویی به شما نیستم. من به مافوقم پاسخگو هستم». من به ایشان عرض کردم: «این هرگز پاسخ صحیح نیست. شما یا حجت شرعی و قانونی بر این کار دارید یا ندارید و بر اساس سوء ظن یا تهمت چنین اقدامی کرده اید که گناه کبیره اند و در این صورت مرتکب امر حرامی شده اید و به من ظلم کردید. شما باید طبق مرّ قانون و شرع عمل کنید؛ نه طبق اهواء. این گونه نیست که شما هرگونه اختیاری داشته باشید. من جلوی شما هم در این دنیا و هم در آخرت خواهم ایستاد و شما باید پاسخگوی اقدام ظالمانه خود باشید. موضوع این پایان نامه را من پیشنهاد دادم و طرح آن را من نوشتم و دانشجو با راهنمایی من می تواند این موضوع را به سرانجام برساند و دانشجو هم به این اقدام شما معترض است. آیا این اقدام شما که آن را به نام کس دیگری ثبت کردید، ظلم نیست؟»

شایان ذکر است که طرح مذکور صرفاً در توصیف دیدگاه دو دانشمند و مفسر شیعه مورد قبول در دوره معاصر است و لذا بر اساس متعصبانه ترین نگاه ها توصیف دیدگاه آنان هیچ اشکال شرعی ندارد. به علاوه استاد راهنما تنها نقش راهنمایی پایان نامه دارد و مسئولیت دفاع از محتوای پایان نامه بر عهده خود دانشجوست. علاوه بر این که اینجانب هیچ دیدگاهی که خلاف اصول و ضروریات اسلام و تشیع باشد، ندارم و اعلان کرده ام که اگر کسی یک نمونه در آثار و گفتار من می یابد، ارایه کند؛ اما هیچ کس حتی یک نمونه نشان نداده است. من کتاب «درآمدی بر معناشناسی قرآن» را به فلانی اهدا کرده و ایشان آن را با وسواس فراوان مطالعه کرده است. وقتی از او پرسیدم که آیا چیزی خلاف اسلام و تشیع در آن یافتید، پاسخ داد: «نه، خیلی هم استفاده کردم». حتی خود ایشان، این اثرم را در پرونده ارتقاء تصنیفی محسوب کرده است. مع الوصف وقتی می پرسم، پس چرا همواره بر ضد من اقدام می کنید، پاسخ می دهد: «تو نباید نظریاتی را که خلاف مشهور است، حتی برای دانشجویان دکتری مطرح کنید». این در حالی است که امروزه پیوسته تأکید بر نوآوری و نظریه پردازی می شود و در آیین نامه ها و سرفصل های دروس دانشگاهی از استادان خواسته می شود، تدریس ها و پایان نامه ها حاوی دستاوردهای نو علمی باشد. به طور طبیعی نیز دستاوردهای نو علمی هرگز جزو مشهورات محسوب نمی شود.

من اینک تفصیل طرح مذکور را برای قضاوت عموم منعکس می کنم. 

1. تعریف مسئله و بیان سئوال های اصلی تحقیق   

بی تردید هدایت بخشی قرآن کریم جهانشمول است و برای همه مردم جهان هدایت گری دارد. منتها پاره ای از آیات قرآن حاوی گزاره های خارجی است. ملاحظه این آیات این سئوال را می پرورد که چگونه می توان از این گزاره ها گزاره های حقیقی استخراج کرد تا بهره وری از آیات قرآن شمول کافی داشته باشد و موارد و مصادیق جدید را هم فرابگیرد. سئوالاتی که در این تحقیق در صدد پاسخ گویی به آنها هستیم، از این قرار است:

1.با توجه به آراء و مبانی علامه طباطبایی وآیة الله معرفت، چگونه می توان از قرآن تفسیری فراتاریخی به دست داد؟ یعنی گزاره هایی را استخراج کرد که شامل همه موارد و مصادیق در هر عصر و مصر باشد؟

2. تفسیر فراتاریخی مبتنی بر چه پیش فرض ها و اصولی می تواند باشد؟ مبانی و اصول تفسیر فراتاریخی قرآن کدام اند؟

3. نمونه هایی از تفسیر فراتاریخی را که مفسران اسلامی بویژه علامه طباطبایی و آیة ا لله معرفت به دست داده اند و یا ما می توانیم با تأسی به آنان به دست دهیم، کدام است؟

 

2. سابقه و پیشینه تحقیق     

از دیرباز باور دانشمندان اسلامی بر این بوده است که در قرآن گزاره های حقیقی و کلی وجود دارد که شامل همه موارد و مصادیق در همه اعصار و اقوام می شود؛ برای مثال می توان آیه شریفه «إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغى‏ * أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى» (علق، 6-7) را حامل یک گزاره حقیقی و کلی دانست که از این قرار است: «هرکسی که خود را غنی و بی نیاز از خدا بداند، طغیان می کند». این گزاره هم شامل مصادیق عصر نزول نظیر افرادی چون ابوجهل، ابو لهب و نظایر آنها می شود و هم شامل مصادیقی در این عصر، نظیر دیکتاتوران طاغی از قبیل؛ صدام، بوش، قذافی و جز آنها. از این گزاره ها می توان در قرآن نمونه های بسیاری را به دست داد.

علاوه بر این گزاره، به باور برخی از مفسران اسلامی نظیرآیت الله معرفت، می توان از گزاره های خارجی موجود در قرآن نیز با الغای خصوصیت، گزاره های حقیقی و کلی استخراج کرد. به عنوان مثال آیت الله معرفت باطن قرآن را لازمه غیر بین آیات دانسته است؛ یعنی مفاهیمی کلی که با استدلال می توان به آیات قرآن نسبت داد. این گزاره ها شامل مصادیق هر عصر و قومی می شود. یکی از مثال هایی که ایشان در این زمینه بیان نموده اند، آیه شریفه «وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها» (بقره، 189) است. این آیه حامل یک گزاره خارجی است و آن خطاب به مردم مدینه نازل شده است که وقتی از حج بر می گشتند، به جای این که از در خانه وارد شوند، پشت خانه را سوراخ می کردند و از آن وارد می شدند. خداوند خطاب به آنان فرمود: « و نیکى آن نیست که از پشتِ خانه‏ها درآیید، بلکه نیکى آن است که کسى تقوا پیشه کند، و به خانه‏ها از درِ [ورودىِ‏] آنها درآیید، و از خدا بترسید، باشد که رستگار گردید. » (بقره، 189).

به باور آیت الله معرفت از این آیه می توان با الغای خصوصیت یک گزاره حقیقی و کلی به این قرار به دست داد: «عقلائی عمل کنید». (نک: همو، التمهید، 3/ 28) این گزاره هم شامل عمل مردم مدینه در زمان نزول آیه می شود و هم شامل دیگر مواردی که در اعصار و اقوام دیگر تا روز قیامت وجود دارد.

بسط این نظریه از آیت الله معرفت و بررسی مبانی و ادله آن و شیوه ای که برای استخراج گزاره های حقیقی از گزاره های خارجی قرآن به کار گرفته شده و تکثیر نمونه های این گزاره ها مورد اهتمام این تحقیق است. ناگفته نماند که پیش از آیت الله معرفت، مفسران بزرگ دیگری مانند علامه طباطبایی نیز چنین شیوه ای را در تفسیر آیات قرآن به کار می گرفتند. (نک: همو، شیعه در اسلام، 27) بررسی پیشینه این شیوه در آثار مفسران گذشته نیز در این تحقیق مورد توجه خواهد بود. نیز ملاحظه دو اثر «درآمدی بر فقه پژوهی قرآنی» و «ملاکات احکام و شیوه های استشکاف آن» از آقای سید محمد علی ایازی در زمینه موضوع این تحقیق بسیار رهگشاست.

 

3. ضرورت انجام تحقیق 

قرآن کتابی است که برای تمام اعصار و اقوام هدایت بخش است. به همین رو، به دست دادن یک تفسیر فراعصری و فراقومی ضروری است. مطالعه مبانی و روش ها و به دست دادن نمونه های آن مورد اهتمام است.

 

4. فرضیه ها

1. در قرآن دو نوع گزاره وجود دارد: گزاره حقیقی و گزاره خارجی.

گزاره های حقیقی بالذات فراتاریخی ؛ اما گزاره های خارجی تاریخی اند. منتها می توان طبق نظریه علامه طباطبایی و آیت الله معرفت با الغای خصوصیت، از آنها گزاره های فراتاریخی و حقیقی استخراج کرد.

2. مبانی متعددی برای تفسیر فراتاریخی قابل طرح است که برخی از مهم ترین آنها به قرار ذیل است:

الف) دین اسلام فطری است.

ب) هدایت قرآن جهان شمول است.

3. برخی از این نمونه ها در آثار علما و مفسرانی نظیر علامه طباطبایی و آیت الله معرفت مشاهده می شود و با تأسی به آنها می توان موارد مشابه دیگری را به دست داد.

 

5. هدف ها و کاربردهای مورد انتظار از انجام تحقیق       

از رهگذر این تحقیق بسط و تبیین بهتری در زمینه جهانی و جاودانی بودن قرآن و هدایتش به دست داده می شود و راهکاری عرضه خواهد شد که با آن بتوان از آیات قرآن، آموزه های جهانی و فراگیری را استخراج نمود.

 

6. فصول پیش بینی شده      

فصل اول، کلیات (تعریف تفسیر فراتاریخی، پیشینه تفسیر فراتاریخی، ...)

فصل دوم، مبانی تفسیر فراتاریخی قرآن (فطری بودن آموزه های قرآن، جهان شمول بودن هدایت قرآن، ....)

فصل سوم، روش تفسیر فراتاریخی قرآن (الغای خصوصیت، ...)

فصل چهارم، نمونه های تفسیر فراتاریخی قرآن

 

7. جنبه جدید بودن و نوآوری طرح

این تحقیق از این نظر که در زمینه جهانی و جاودانی بودن قرآن تبیین روشن تری به دست می دهد و راهکاری برای استخراج آموزه های جهان شمول قرآن عرضه می کند، کاری نو و ارزشمند تلقی می شود.

 

8. بیان روش تحقیق     

روش تحقیق این پایان نامه ویژگی خاصی که در خور ذکر باشد، ندارد. نخست در زمینه موضوعات فصول به گردآوری دیدگاه ها و مستندات پرداخته و سپس به پردازش و تجزیه و تحلیل آنها اهتمام می شود.

 

9. فهرست منابع

1. قرآن کریم

2. ابن عاشور، محمدالطاهر. التحریر والتنویر. بیروت: مؤسسة التاریخ،1420ق

3. طباطبایی، محمد حسین. قرآن در اسلام. قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1361ش

4. طباطبایی، محمد حسین. المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: مؤسسهَ الأعلمی للمطبوعات، 1411ق

5. طبرسی، امین الإسلام. مجمع البیان. بیروت: مؤسسهَ الأعلمی للمطبوعات، 1415ق

6. خویی، ابوالقاسم. البیان فی تفسیر القرآن. تهران؛ انتشارات کعبه، 1364ش

7. معرفت، محمدهادی. التمهید. قم: التمهید، 1416ق

8. معرفت، محمدهادی. التفسیر الأثری الجامع. قم: التمهید، 1387ش

9. معرفت، محمدهادی. التفسیر و المفسران. قم: التمهید،1380ش

10. ایازی، سید محمد علی. فقه پژوهی قرآنی. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1380ش

11. ایازی، سید محمد علی. ملاکات احکام و شیوه های استکشاف آن. قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1386ش

لینک مرتبط:  چالش های پیشاروی معرفت دینی معاصر