مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

متنی که اینک ملاحظه می کنید، سئوالی است که یکی از دانشجویان درباره پست قبلی با عنوان «  تفسیر آیه «اذ ابتلی»: امامت برتر است، یا نبوت» مطرح کرده و پاسخی که من به آن داده ام.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

الف. سئوال

باسلام

با مطالعه پست اخیر، سوالات زیر به ذهن بنده خطور کرد:

1- جنابعالی فرموده اید: در آیات «وَ نَجَّیْناهُ وَ لُوطاً إِلَى الْأَرْضِ الَّتی‏ بارَکْنا فیها لِلْعالَمینَ (71) وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ نافِلَةً وَ کُلاًّ جَعَلْنا صالِحینَ (72) وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إیتاءَ الزَّکاةِ وَ کانُوا لَنا عابِدینَ (73)»، آیه اخیر تصریح دارد که حضرت ابراهیم قبل از آن که حتی به منطقه فلسطین کنونی و بعد هم به منطقه مکه بیاید، «امام» بوده است.

از کجا از آیه چنین استنباطی را نموده اید؟ از فعل ماضی «جعلنا»؟ بنده از آیه چنین می فهمم که بعد از رفتن به فلسطین، «جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ» احراز شده! که این هم شاید با قسمت اول آیه جور در نیاید!؟

2- با توجه به مجموعه بیانات شما، در آیه زیر، چه لزومی برای اعلان امامت از طرف خدا به ابراهیم هست؟ هم خدا به این امر واقف هست و هم ابراهیم می دانسته که این مسئولیت را برعهده دارد. درحقیقت فلسفه وجود این ابتلائات در زندگی ابراهیم چه بوده که خدا در آیه زیر آن ها را بیان و از آنجا بحث امامت «قالَ إِنّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً» ایشان را بیان کرده و بعد هم ابراهیم پای ذریه خویش را به میان کشیده و از ایشان سخن گفته؟ یا به دیگر بیان چرا احراز مقام امامت را پس از همین ابتلائات بیان کرده است؟

وَ إِذِ ابْتَلى إِبْراهیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتی قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمینَ

باتشکر

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

ب. پاسخ

سلام علیکم

من در پاسخ نکات ذیل را عرض می کنم:

1. این که با استناد به آیه «وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إیتاءَ الزَّکاةِ وَ کانُوا لَنا عابِدینَ (انبیاء، 73) بیان شد، حضرت ابراهیم قبل از مهاجرت به سرزمین فلسطین و بعد سرزمین مکه مقام امامت را داشته است، با تکیه بر سیاق این آیه است. طی بیست آیه قبلش یعنی آیات 51-71 ماجرای نبوت حضرت ابراهیم در میان قومش یعنی مردم بابل تا آنجا که به آتش افکنده شده، گزارش شده و آنگاه متعرض این بیان شده است که ما حضرت ابراهیم و ذریه اش را امام قرار دادیم. در سیاق این آیات فقط از یک ابتلاء و آن هم به آتش افتادن حضرت ابراهیم سخن گفته شده و هرگز سخن از این نیست که حضرت ابراهیم بعد از گذراندن تمام ابتلائات به مقام امامت رسید.

سیاق آیات را ملاحظه فرمایید:

وَ لَقَدْ آتَیْنا إِبْراهیمَ رُشْدَهُ مِنْ قَبْلُ وَ کُنَّا بِهِ عالِمینَ (51) إِذْ قالَ لِأَبیهِ وَ قَوْمِهِ ما هذِهِ التَّماثیلُ الَّتی‏ أَنْتُمْ لَها عاکِفُونَ (52) قالُوا وَجَدْنا آباءَنا لَها عابِدینَ (53) قالَ لَقَدْ کُنْتُمْ أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ فی‏ ضَلالٍ مُبینٍ (54) قالُوا أَ جِئْتَنا بِالْحَقِّ أَمْ أَنْتَ مِنَ اللاَّعِبینَ (55) قالَ بَلْ رَبُّکُمْ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الَّذی فَطَرَهُنَّ وَ أَنَا عَلى‏ ذلِکُمْ مِنَ الشَّاهِدینَ (56) وَ تَاللَّهِ لَأَکیدَنَّ أَصْنامَکُمْ بَعْدَ أَنْ تُوَلُّوا مُدْبِرینَ (57) فَجَعَلَهُمْ جُذاذاً إِلاَّ کَبیراً لَهُمْ لَعَلَّهُمْ إِلَیْهِ یَرْجِعُونَ (58) قالُوا مَنْ فَعَلَ هذا بِآلِهَتِنا إِنَّهُ لَمِنَ الظَّالِمینَ (59) قالُوا سَمِعْنا فَتًى یَذْکُرُهُمْ یُقالُ لَهُ إِبْراهیمُ (60) قالُوا فَأْتُوا بِهِ عَلى‏ أَعْیُنِ النَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَشْهَدُونَ (61) قالُوا أَ أَنْتَ فَعَلْتَ هذا بِآلِهَتِنا یا إِبْراهیمُ (62) قالَ بَلْ فَعَلَهُ کَبیرُهُمْ هذا فَسْئَلُوهُمْ إِنْ کانُوا یَنْطِقُونَ (63) فَرَجَعُوا إِلى‏ أَنْفُسِهِمْ فَقالُوا إِنَّکُمْ أَنْتُمُ الظَّالِمُونَ (64) ثُمَّ نُکِسُوا عَلى‏ رُؤُسِهِمْ لَقَدْ عَلِمْتَ ما هؤُلاءِ یَنْطِقُونَ (65) قالَ أَ فَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَنْفَعُکُمْ شَیْئاً وَ لا یَضُرُّکُمْ (66) أُفٍّ لَکُمْ وَ لِما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ (67) قالُوا حَرِّقُوهُ وَ انْصُرُوا آلِهَتَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ فاعِلینَ (68) قُلْنا یا نارُ کُونی‏ بَرْداً وَ سَلاماً عَلى‏ إِبْراهیمَ (69) وَ أَرادُوا بِهِ کَیْداً فَجَعَلْناهُمُ الْأَخْسَرینَ (70) وَ نَجَّیْناهُ وَ لُوطاً إِلَى الْأَرْضِ الَّتی‏ بارَکْنا فیها لِلْعالَمینَ (71) وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ نافِلَةً وَ کُلاًّ جَعَلْنا صالِحینَ (72) وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إیتاءَ الزَّکاةِ وَ کانُوا لَنا عابِدینَ (73)

2. در پاسخ این که چرا احراز مقام امامت بعد از ابتلائات ذکر شده، عرض می کنم:

اولاً، باید دانست که مراد از «کلمات»ی که خداوند حضرت ابراهیم را به آنها مبتلا کرد، مشخص نیست. بسا مراد از «کلمات» همین ابتلائاتی باشد که حضرت ابراهیم بعد از تولد حضرت اسماعیل و ناسازگاری ساره شروع شد؛ یعنی سکنی دادن همسرش هاجر و فرزندش اسماعیل در یک سرزمین بی آب و علف؛ چنان که در آیات ذیل از سوره ابراهیم گزارش شده است:

وَ إِذْ قالَ إِبْراهیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً وَ اجْنُبْنی‏ وَ بَنِیَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ (35) رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ کَثیراً مِنَ النَّاسِ فَمَنْ تَبِعَنی‏ فَإِنَّهُ مِنِّی وَ مَنْ عَصانی‏ فَإِنَّکَ غَفُورٌ رَحیمٌ (36) رَبَّنا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتی‏ بِوادٍ غَیْرِ ذی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِیُقیمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوی إِلَیْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ (37) رَبَّنا إِنَّکَ تَعْلَمُ ما نُخْفی‏ وَ ما نُعْلِنُ وَ ما یَخْفى‏ عَلَى اللَّهِ مِنْ شَیْ‏ءٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ (38) الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذی وَهَبَ لی‏ عَلَى الْکِبَرِ إِسْماعیلَ وَ إِسْحاقَ إِنَّ رَبِّی لَسَمیعُ الدُّعاءِ (39) رَبِّ اجْعَلْنی‏ مُقیمَ الصَّلاةِ وَ مِنْ ذُرِّیَّتی‏ رَبَّنا وَ تَقَبَّلْ دُعاءِ (40) رَبَّنَا اغْفِرْ لی‏ وَ لِوالِدَیَّ وَ لِلْمُؤْمِنینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسابُ (41)

یا ابتلای قربانی کردن حضرت اسماعیل که طی آیات ذیل از سوره صافات گزارش شده است:

فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ قالَ یا بُنَیَّ إِنِّی أَرى‏ فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَرى‏ قالَ یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنی‏ إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرینَ (102) فَلَمَّا أَسْلَما وَ تَلَّهُ لِلْجَبینِ (103) وَ نادَیْناهُ أَنْ یا إِبْراهیمُ (104) قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیا إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنینَ (105) إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبینُ (106) وَ فَدَیْناهُ بِذِبْحٍ عَظیمٍ (107)

در این صورت می توان گفت، بعد از این ابتلائات که همگی در مکه بوده و سکنی گزیدن خانواده حضرت ابراهیم در مکه موجب روی آوری قبیله جرهم به مکه شده و جمعیتی در آنجا فراهم آمده، خداوند به حضرت ابراهیم فرموده، تو را به امامت این مردم منصوب کردم. حضرت ابراهیم نیز بعد از این انتصاب، به ساختن معبدی به نام خانه کعبه برای عبادت آنان اقدام کرد؛ چنان که بلافاصله بعد از آیه «اذ ابتلی» آمده است:

وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْناً وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهیمَ مُصَلًّى وَ عَهِدْنا إِلى‏ إِبْراهیمَ وَ إِسْماعیلَ أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطَّائِفینَ وَ الْعاکِفینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ (125) وَ إِذْ قالَ إِبْراهیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ قالَ وَ مَنْ کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلیلاً ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلى‏ عَذابِ النَّارِ وَ بِئْسَ الْمَصیرُ (126) وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْماعیلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّکَ أَنْتَ السَّمیعُ الْعَلیمُ (127) رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَکَ وَ أَرِنا مَناسِکَنا وَ تُبْ عَلَیْنا إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحیمُ (128)

ثانیاً، این که شما بفرمایید، حضرت ابراهیم می دانسته است که مسئولیت امامت مردم مکه را بر عهده دارد و دیگر نیازی به انتصاب الهی نداشته است، ادعای شماست و صرف ادعا هیچ حقیقتی را ثابت نمی کند. در مقابل ادعای شما ممکن است، کسی بگوید، حضرت ابراهیم می اندیشیده است که او فقط مسئولیت امامت مردم شهر حبرون (الخلیل) را داشته است. همان جایی که سر انجام هم در همان جا رحلت کرد و به خاک سپرده شد؛ اما خداوند فرمود، حال که خانواده ات را به این سرزمین مکه آوردی و مردمی در اینجا گرد آمده اند، نسبت به اینان وظیفه امامت داری و باید معبدی برای عبادت آنان بسازی و آنان را به توحید دعوت کنی.

ثالثاً، اگر بخواهیم به سیاق شما طرح احتمال و ادعا کنیم، می توانیم بگوییم، اساساً حضرت ابراهیم می دانست که بت پرستی مردم بابل خطاست، چه نیازی است که خداوند او را به نبوت منصوب کند. خودش آنان را از بت پرستی نهی می کرد. مگر مصلحان دیگری که نظیر این کار را می کنند، لزوماً خداوند آنان را به نبوت منصوب کرده است؟ بنابراین چنین نحوه طرح سئوال و ادعا تمام اندیشه های دینی را زیر سئوال می برد. ما نباید نظریه ای مطرح کنیم که علاوه بر ویران کردن نظریه خصم، نظریات خودمان را هم ویران سازد.

رابعاً، سبب این که حضرت ابراهیم خواسته است، امامت علاوه بر خودش به ذریه اش هم برسد، به جهت پاسداری از آیین یکتاپرستی است که او به فرمان الهی بینان نهاده است؛ چنان که در ادامه آیات «اذ ابتلی» در سوره بقره آمده است که حضرت ابراهیم از خداوند خواست، پیامبری را در میان مردم مکه مبعوث کند که آیین او (ملة ابراهیم) را ترویج نماید و به فرزندان و ذریه خودش هم سفارش کرد که بر همین آیین یکتاپرستی پایدار بمانند:

رَبَّنا وَ ابْعَثْ فیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِکَ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ یُزَکِّیهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ (129) وَ مَنْ یَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْراهیمَ إِلاَّ مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَ لَقَدِ اصْطَفَیْناهُ فِی الدُّنْیا وَ إِنَّهُ فِی الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحینَ (130) إِذْ قالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعالَمینَ (131) وَ وَصَّى بِها إِبْراهیمُ بَنیهِ وَ یَعْقُوبُ یا بَنِیَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى‏ لَکُمُ الدِّینَ فَلا تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (132)