پاسخ به سئوالی دیگر در زمینه آیه «اذ ابتلی»

متنی که اینک ملاحظه می کنید، سئوال دیگری در زمینه تفسیر آیه «اذ ابتلی» است که طی دو پست قبلی با عناوین « تفسیر آیه «اذ ابتلی»: امامت برتر است، یا نبوت» و « پاسخ به سئوالاتی درباره آیه «اذ ابتلی» » راجع به آن سخن گفته شد.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

ا. سئوال

باسلام و احترام خدمت استادارجمند دکترنکونام

اگرمنظور از مفهوم امامت درآیه امامت تشریعی یا یک مفهوم خنثی که شامل کفار نیز می گردد پس چرا در ادامه آیه خداوند می فرماید: «لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمینَ» و همان طور که مستحضرهستید ازهمین قسمت برای اثبات عصمت امام استفاده می کنند؟

من ضرورت بحث برتری مقام امامت از نبوت یا بالعکس را بواقع متوجه نیستم که آیا پرداختن به این مبحث مشکلی راحل می کند شاید هدف شما جلوگیری از اعتقادات افراطی و از حد خارج شده درمبحث امامت باشد که قابل تحسین است.

من از مطلب شما نتیجه گرفتم که مقام امامت ائمه علیهم السلام با ابتلاء حاصل نشده که طبق قاعده کلی حصول این مقام را در گرو ابتلاء دانست.

آیا تفاوت امام بودن حضرت ابراهیم و ائمه علیهم السلام در تکوینی و تشریعی بودن است یا اصلا تفاوتی ندارد؟

اگر منظور ازامامت همان نبوت است چرا ازاین واژه استفاده شده است؟

اعتراف می کنم سوالاتم پیش پا افتاده است خواهشا اگر وقت داشتید پاسخ بدهید نمی خواهم وقتتون صرف جواب این سئوالات شود.

ممنون از لطفتون

درراه حق مستدام باشید

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

2. پاسخ

سلام علیکم

من پاسخ به سئوالات شما را ذیل چند نکته عرض می کنم:

1. سخن من این است که لفظ «امام» به خودی خود خنثی است؛ به عکس لفظ «نبی» که لااقل در گفتمان قرآنی پیوسته، مثبت است. در قرآن هم «ائمه کفر» (توبه،‌12) ملاحظه می شود، هم «ائمه هدی» (انبیاء، 73)؛ اما در قرآن «نبی کذبه» مشاهده نمی شود. «امام» در سیاق آیه «اذ ابتلی» به معنای همان «ائمه هدی» است که ذیل آیه بر مثبت بودن معنای «امام» دلالت دارد، آنجا که خداوند فرمود: «لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمین‏».

2. هم این آیه و هم آیات بسیاری دیگر دلالت دارد که خداوند ظالمان را به امامت نمی پسندد و مردم را از پیروی چنان کسانی نهی می کند؛ چنان که در سوره قصص آمده است:

وَ قالَ فِرْعَوْنُ یا أَیُّهَا الْمََلأُ ما عَلِمْتُ لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْری فَأَوْقِدْ لی یا هامانُ عَلَى الطِّینِ فَاجْعَلْ لی صَرْحاً لَعَلّی أَطَّلِعُ إِلى إِلهِ مُوسى وَ إِنّی َلأَظُنُّهُ مِنَ الْکاذِبینَ (38) وَ اسْتَکْبَرَ هُوَ وَ جُنُودُهُ فِی اْلأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ إِلَیْنا لا یُرْجَعُونَ (39) فَأَخَذْناهُ وَ جُنُودَهُ فَنَبَذْناهُمْ فِی الْیَمِّ فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الظَّالِمینَ (40) وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ لا یُنْصَرُونَ (41) وَ أَتْبَعْناهُمْ فی هذِهِ الدُّنْیا لَعْنَةً وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ هُمْ مِنَ الْمَقْبُوحینَ (42)

همین طور در سوره زخرف آمده است:

وَ کَذلِکَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ فی قَرْیَةٍ مِنْ نَذیرٍ إِلاَّ قالَ مُتْرَفُوها إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلى أُمَّةٍ وَ إِنَّا عَلى آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ (23) قالَ أَ وَ لَوْ جِئْتُکُمْ بِأَهْدى مِمَّا وَجَدْتُمْ عَلَیْهِ آباءَکُمْ قالُوا إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ (24) فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبینَ (25)

باز در سوره انبیاء آمده است:

وَ لَقَدْ آتَیْنا إِبْراهیمَ رُشْدَهُ مِنْ قَبْلُ وَ کُنَّا بِهِ عالِمینَ (51) إِذْ قالَ ِلأَبیهِ وَ قَوْمِهِ ما هذِهِ التَّماثیلُ الَّتی أَنْتُمْ لَها عاکِفُونَ (52) قالُوا وَجَدْنا آباءَنا لَها عابِدینَ (53) قالَ لَقَدْ کُنْتُمْ أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ فی ضَلالٍ مُبینٍ (54)

و در سوره بقره آمده است:

وَ إِذا قیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما أَلْفَیْنا عَلَیْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ کانَ آباؤُهُمْ لا یَعْقِلُونَ شَیْئاً وَ لا یَهْتَدُونَ (170)

در مقابل خداوند مردم را به پیروی از صالحان می خواند؛ چنان که در سوره انبیاء آمده است:

وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ نافِلَةً وَ کُلاًّ جَعَلْنا صالِحینَ (72) وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إیتاءَ الزَّکاةِ وَ کانُوا لَنا عابِدینَ (73)

نیز در سوره سجده آمده است:

وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَى الْکِتابَ فَلا تَکُنْ فی مِرْیَةٍ مِنْ لِقائِهِ وَ جَعَلْناهُ هُدًى لِبَنی إِسْرائیلَ (23) وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ (24)

همچنین در سوره انعام آمده است:‌

وَ تِلْکَ حُجَّتُنا آتَیْناها إِبْراهیمَ عَلى قَوْمِهِ نَرْفَعُ دَرَجاتٍ مَنْ نَشاءُ إِنَّ رَبَّکَ حَکیمٌ عَلیمٌ (83) وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ کُلاًّ هَدَیْنا وَ نُوحاً هَدَیْنا مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ ذُرّیَّتِهِ داوُودَ وَ سُلَیْمانَ وَ أَیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسى وَ هارُونَ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنینَ (84) وَ زَکَرِیَّا وَ یَحْیى وَ عیسى وَ إِلْیاسَ کُلٌّ مِنَ الصَّالِحینَ (85) وَ إِسْماعیلَ وَ الْیَسَعَ وَ یُونُسَ وَ لُوطاً وَ کلاًّ فَضَّلْنا عَلَى الْعالَمینَ (86) وَ مِنْ آبائِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ وَ إِخْوانِهِمْ وَ اجْتَبَیْناهُمْ وَ هَدَیْناهُمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقیمٍ (87) ذلِکَ هُدَى اللَّهِ یَهْدی بِهِ مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ لَوْ أَشْرَکُوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ ما کانُوا یَعْمَلُونَ (88) أُولئِکَ الَّذینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ فَإِنْ یَکْفُرْ بِها هؤُلاءِ فَقَدْ وَکَّلْنا بِها قَوْماً لَیْسُوا بِها بِکافِرینَ (89) أُولئِکَ الَّذینَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِکْرى لِلْعالَمینَ (90)

3. محور بحث اینجانب معناشناسی واژه «امام» در آیه «اذ ابتلی» است و لذا به موضوعات دیگر متعرض نمی شوم. در روایات مطالبی درباره مقامات ائمه نقل شده است که بررسی آنها مجال دیگری می طلبد.

4. در قرآن هیچ قرینه ای بر «امامت تکوینی» از سوی بشر نیست. البته از این که برخی از افراد بشر اعم از انبیاء یا غیر انبیاء معجزات و کراماتی داشتند و در طبیعت تصرفاتی نموده اند، سخن رفته است؛ اما از این که آنان تدبیر رزق و سایر امور تکوینی مخلوقات را بر عهده داشته باشند، سخنی در قرآن نیست.

سیاق تمام آیاتی که در آنها لفظ «امام» یا «ائمه» به کار رفته، مربوط به هدایت تشریعی مردم است؛ نظیر دعوت به فعل خیر و اقامه صلاة و ایتاء زکات و عبادت (نک:‌ انبیاء، 73).

5. این که در قرآن، انبیاء «ائمه» خوانده شدند، طبق سیاق آیه مربوط این است که آنان مردم را به آنچه خداوند امر کرده است، یعنی فعل خیر و اقامه صلاة و ایتاء زکات و عبادت دعوت می کنند. بنابراین «امام» خوانده شدن انبیاء به لحاظ یکی از شئون آنان است.

6. گاهی از یک مصداق با دو یا چند لفظ مختلف تعبیر می شود. آنجایی که عرض کردم، مراد از امتی که حضرت ابراهیم برای ذریه اش از خدا طلب کرده، «نبوت» است، به جهت مصداقی بوده و گرنه معنای لفظی امامت و نبوت با هم فرق دارد. منتها هیچ اشکالی ندارد که به لحاظ مصداقی یک چیز اراده شده باشد؛ چنان که در جایی آمده است که خداوند گروهی از بنی اسرائیل را «انبیاء» قرار داد:

وَ إِذْ قالَ مُوسى لِقَوْمِهِ یا قَوْمِ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جَعَلَ فیکُمْ أَنْبِیاءَ وَ جَعَلَکُمْ مُلُوکاً وَ آتاکُمْ ما لَمْ یُؤْتِ أَحَداً مِنَ الْعالَمینَ (مائده،20)

اما در جای دیگری آمده است که خداوند گروهی از بنی اسرائیل را «ائمه» قرار داد و منظور همان «انبیاء» است؛ چنان که در سوره قصص آمده است:

نَتْلُوا عَلَیْکَ مِنْ نَبَإِ مُوسى وَ فِرْعَوْنَ بِالْحَقِّ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ (3) إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی اْلأَرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَها شِیَعاً یَسْتَضْعِفُ طائِفَةً مِنْهُمْ یُذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ وَ یَسْتَحْیی نِساءَهُمْ إِنَّهُ کانَ مِنَ الْمُفْسِدینَ (4) وَ نُریدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا فِی اْلأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثینَ (5) وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی اْلأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ (6)

نیز در سوره انبیاء آمده است:

نفی رمزی بودن زبان قرآن