مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

روشنفکران دینی یعنی کسانی که با تئوری های عقلانی به دفاع از دین می پردازند، بسان پارچه ای هستند که دم مقراض قرار گرفته اند؛ یعنی، از دو سو بریده می شوند؛ یکی از سوی تاریک اندیشان دینی که بر تئوری های کهن خود جمود می ورزند و آن تئوری ها را عین دین می خوانند و به تئوری پردازان مخالف خود سخت می تازند و آنان را کافر و فاسق و منحرف و بدعت گذار می نامند و اظهار می دارند که شما تیشه به ریشه دین می زنید. دیگر از سوی مخالفان دین که هیچ اعتباری برای دین قائل نیستند و دین را جز خرافه و تحجر و پس ماندگی نمی دانند. مخالفان دین به روشنفکران دینی می گویند، این تئوری های شماست که دین را ماندگار کرده است و شما با معقول نشان دادن خرافه ها و پس ماندگی ها باعث شده اید که همچنان دین پایدار بماند.

من اینک برای این که مظلومیت روشنفکران دینی را بیش تر بر آفتاب کنم، ضمن تعریف روشنفکران دینی، به ذکر مختصات این گروه و گروه مقابل آنان می پردازم.

1. تعریف روشنفکران دینی

به نظر من مراد از روشنفکران دینی کسانی هستند که می کوشند، تفسیرها و تئوری های عقلانی برای دین به دست بدهند و آن را به زبان روز و متناسب با مقتضیات معاصر بازتعریف و بازتولید نمایند و از این رهگذر از حقانیت دین دفاع نمایند.

این تعریف من از روشنفکری دینی، شامل تمام علما و مجتهدان آگاه به زمان که در مقام دفاع عقلانی از دین هستند، می شود. اسلام عزیز اگر در طول تاریخ حفظ شده، با زحمات خالصانه علمای روشنفکر ما بوده است.

به تعبیر کهن، روشنفکران دینی ما عبارت از همان علمای اصولی هستند که اکنون کانون علم و دانش دینی را در حوزه های مقدس علمی گرم ساخته اند.

به این ترتیب، در مقابل، مراد از تاریک فکران دینی کسانی اند که بر تفسیرها و تئوری های کهنه خود که برای دین برساخته اند، اصرار می ورزند؛ در حالی که این تفسیرها و تئوری ها غیر عقلانی و مخالف زبان روز و مقتضیات معاصر است و موجب دین گریزی جوانان ما می شود.

به تعبیر کهن، تاریک اندیشان دینی، عبارت از همان اخباری مسلک هایی هستند که از گذشته تا حال کمابیش بوده اند و در مقابل عقلانیت و اخلاق، قد علم کرده اند.

2. مختصات تاریک فکران دینی

برخی از مهم ترین ویژگی های تاریک اندیشان دینی به قراری است که در ذیل می آید:

2. 1. بسته بودن فکر

تاریک اندیشان دینی، فکر بسته ای دارند. سر را در لاک خود فرو برده اند و از توده مردم بی خبرند. ذهن آنان پر است از اندیشه ها و دانش های کهنه ای که اکنون نخ نما شده است. آنان هرگز به دانش های جدید آشنایی ندارند و جهان را ندیده و با شرایط جهانی بیگانه اند. برای مثال، تصور می کنند، اقتصاد امروز عبارت از همان مضارعه و مساقات و مضاربه ساده ای است که در چهارده قرن پیش معمول بوده است. آنان حتی در عصر مدرنیته در آرزوی پیاده کردن احکام تاریخی و منسوخی مثل احکام برده داری و اخذ جزیه از اهل کتاب هستند. تصور می کنند، در دنیای مدرن پذیرفته می شود که گروهی از انسان ها با عنوان «برده» مالک هیچ چیزی نباشند و نه مالی بتوانند داشته باشند و نه بتوانند همسری بگیرند و مثل یک کالا خرید و فروش گردند و می پندارند زنان در این عصر می پذیرند که شوهرانشان چند زن نیز با عنوان «کنیز» داشته باشند.

آنان از توده مردم هم بی خبرند. گویا تصور می کنند، مسلمانی یک شخص به این است که در شناسنامه او، دینش را اسلام ثبت کرده باشد. آنان هرگز نظرسنجی نمی کنند یا به نظرسنجی ها توجهی ندارند که نشان می دهد، اکنون پس از گذشت سی و چند سال از انقلاب اسلامی، هشتاد درصد جوانان ما نماز که ستون دین است، نمی خوانند و یا پنجاه درصد جوانان ما تجربه جنسی غیرشرعی دارند و یا در قم که به تعبیر برخی ام القرای کشور اسلامی ماست، پنجاه درصد مردم ماهواره دارند. آنان فقط ظاهر را می ببیند و لذا اگر موی یک زنی بیرون زده باشد، فریاد واسلاما بر می آورند و توجه ندارند که اسلام در مردم بیش از این ها ضعیف شده و همه اینها از این است که ما دین را درست معرفی نکرده ایم و یا درست پیاده ننموده ایم و این موجب دین گریزی مردم شده است.

تاریک فکران دینی، فقط خود را بر حق و ذیحق می شمارند و بندگان برگزیده خدا تلقی می کنند و اهل نجات می خوانند؛ اما مخالفان فکری را بر باطل می دانند و حقی برای آنان قائل نیستند و لذا به خود حق می دهند که آنان را از تمام حقوق اجتماعی محروم سازند و حتی حق حیات را نیز از آنان بگیرند. آنان دامن خودی و دوست را چنان تنگ کرده اند که فقط شمار اندک خودشان را خودی و دوست می دانند و تمام مردم را دشمن و بیگانه و یا فریفته تلقی می کنند.

تاریک فکران دینی برای رأی و نظر مردم هیچ اعتباری قائل نیستند و تنها خود را عقل کل می دانند و اکثریت مردم را «لایعقلون» می خوانند و هیچ توجهی ندارند که مردم متقابلاً همین تلقی را نسبت به آنان دارند و خود آنان را «لایعقلون» به شمار می آورند.

2. 2. عین دین دانستن تفاسیر خود

تاریک اندیشان دینی تئوری ها و تفسیرهایی را که خود برساخته اند، در عین حالی که آنها بر خلاف نص آیات و روایات معتبرند، عین دین می خوانند و لذا اگر روشنفکران دینی در مقام نقد تفسیرها و تئوری های آنان بر آیند، فریاد واسلامای آنان به آسمان بلند می شود و تیغ تکفیر و تفسیق و اتهام انحراف فکری را بر ضد آنان بر می کشند.

این در حالی است که میان اسلام و فهم و تفسیر اسلام تفاوت هست. اسلام آیات شریفه قرآن و روایات معتبر معصومین(ع) است؛ نه این فهم ها و تفسیرهایی که از آیات و روایات به دست داده می شود و بر خلاف ظاهر و سیاق آنهاست.

تاریک اندیشان دینی پیش فرض هایی را که هرگز با واقعیت اسلام سازگار نیست، برساخته اند و آیات و روایات را بر اساس آن پیش فرض ها تفسیر و توجیه می کنند و آنگاه این تفسیرها و توجیه های خود را عین اسلام معرفی می نمایند.

2. 3. تکیه بر روایات غالیان

 تاریک اندیشان دینی بر روایات ضعیف و جعلی تکیه کرده و باورهای خود را بر اساس آنها استوار ساخته اند. این در حالی است که روایات جعلی را نمی توان به اسلام منسوب ساخت. روایات غالیان که ائمه(ع) آنان را جاعل احادیث به نامشان معرفی کرده و آنان را لعن نموده اند، اساساً نباید به ائمه(ع) نسبت داده شود؛ اما این تاریک اندیشان دینی، روایات آنان را روایات ائمه(ع) می خوانند و بر اساس آنها باورهای گزاف و غالیانه ای را درباره ائمه(ع) برساخته اند و چنان کرده اند که ائمه(ع) را از چشم نسل تحصیل کرده انداخته اند.

حال اگر روشنفکران دینی در مقام رد این روایات بر آیند و آنها را به جهت مخالفت با ظاهر و سیاق آیات مردود اعلام کنند، هوار تاریک اندیشان دینی بلند می شود که اینان ناصبی و مخالف ائمه(ع) هستند. این در حالی است که خود ائمه(ع) در روایات مشهور به «روایات عرضه» فرمودند، هرگاه این غالیان روایاتی را به نام ما نقل کردند، آنها را بر قرآن عرضه کنید. اگر مخالف بود، آنها را دور افکنید. این روایات از آن ما نیست و آنان به نام ما جعل کرده اند. روایت یونس بن عبد الرحمن از امام رضا(ع) در همین زمینه است.  

2. 4. مباهته

یکی از بداندیشی های تاریک اندیشان دینی در زمینه روایت مشهور به روایت مباهته است. آنان عبارت «باهتوهم» را در این روایت، این گونه معنا کرده اند که بر شما رواست، به اهل بدعت بهتان بزنید و به دروغ برای مثال بگویید که آنان زنا و لواط کرده اند و یا جاسوس و از عوامل اجانب اند و به این طریق آنان را از میدان به در کنید. بعد اهل بدعت را نیز هر کسی معرفی می کنند که نظریه ای خلاف نظریات آنان ارایه می کند. آنان نظریات خود را عین دین می شمارند و هر کسی را که نظریه ای خلاف نظریات آنان بدهد، اهل بدعت می خوانند و این نیز از دیگر بداندیشی های آنان است. زیرا بدعت در مقابل سنت است و سنت عمل پسندیده ای است که دین آن را امضاء یا تأسیس کرده است؛ نه اندیشه و نظریه جدیدی که در مقام تفسیر عقلانی و صحیح از دین ارایه می شود.

تاریک فکران دینی با نام دین فقط نفرت می پراکنند و خشونت می آفرینند و چهره زیبای دین را مشوه و زشت می سازند. اینان خود اهل بدعت اند و هر روز با جعل عناوین مجرمانه و انگ زنی هایی مثل لیبرال و فتنه گر و جاسوس و وابسته به دول خارجی، مردمی را که با آنان هم فکر نیستند، به انزوا می کشانند و جامعه را میدان یکه تازی خود می خواهند. آنان چیزهایی را جرم می شمارند که نه در اسلام عزیز و نه در نظام مقدس جمهوری اسلامی، جرم شناخته نشده است و بعد با استناد به این انگ ها و جرم های من درآوردی در مقام حذف رقبای فکری خود بر می آیند.

آنان دین را که عین اخلاق و عدالت و احسان و ایثار است، تحریف کرده و مدارا را به خشونت، و حفظ حرمت را به حرمت شکنی و لجن مالی، و عدالت و پاسداری از حقوق را به ستمگری و تبعیض و تضییع حقوق، و برابری را به انحصارطلبی و امتیازخواهی تأویل برده اند.

2. 5. تیغ تکفیر و تفسیق و انحراف و بدعت

تاریک اندیشان دینی با عنایت به این که تفسیرها و تئوری های خود را عین دین می دانند؛ اما نمی توانند از تفسیرها و تئوری های خود دفاع عقلانی کنند، برای از میدان به در کردن مفسران و تئوری پردازان رقیب، به شیوه ناجوانمردانه روی می آورند و مخالفان فکری خود را کافر و فاسق و منحرف از دین و بدعت گذار در دین معرفی می کنند و می کوشند، آنان را از حق شغل و حضور در صحنه های اجتماعی و سیاسی و حتی حق حیات محروم سازند.

باید به این تاریک اندیشان گفت که اگر شما جوانمردید، با منطق و استدلال به مقابله با تئوری ها و تفاسیر روشنفکران دینی بپردازید. این که شما بر مسند فتوا بنشینید و حکم به کفر و فسق و انحراف و بدعت گذاری مخالفان فکری بدهید، از عهده هر بی سوادی بر می آید. شما بیایید با دلیل و برهان ثابت کنید که تئوری ها و تفسیرهای مخالفانتان، مخالف آیات قرآن و روایات صحیح معصومین(ع) است.

3. مختصات روشنفکران دینی

برخی مهم ترین ویژگی های روشنفکران دینی به شرحی است که در پی می آید:

3. 1. باز بودن فکر

روشنفکران دینی به دانش های کهن بسنده نمی کنند و به دانش های روز آشنایی دارند و از رهگذر تعامل دانش های جدید با دانش های کهن به بازسازی و تکمیل دانش های کهن اهتمام می ورزند و نیز با توده مردم در تماس اند و از کم و کیف دین داری مردم آگاهی دارند و دین داری مردم را با روش های علمی آسیب شناسی می کنند. آنان دینداری را بیش از آن که در حضور اندک پیرمردان و پیرزنان در مسجد ببینند، به میزان پایبندی توده مردم به مناسک و اخلاق می بینند. روشنفکران دینی احکام تاریخی و منسوخی مثل احکام برده داری و جزیه گرفتن از اهل کتاب را به تاریخ پیوسته می شمارند و هرگز در مقام احیای آنها نیستند و معتقدند که باید احکام اسلام متناسب با شرایط و مقتضیات معاصر بازسازی گردد. به باور آنان، نسخ امری ساری و جاری در احکام شریعت است و همواره شامل احکامی می شود که کارآیی خود را از دست داده و مفسده انگیز شده است.

روشنفکران دینی، تمام مردم را عبارت از معدود افراد دست بوس پیرامونی نمی دانند؛ بلکه افراد کوچه و بازار را نیز که بسا هرگز پایشان به مسجد باز نشده، جزو مردم به حساب می آورند. آنان وقتی می خواهند مردم را به دین دعوت کنند، به آنان امر و نهی نمی کنند؛ بلکه با شیوه های علمی مشاوره، در مرحله اول، به شناخت مشکلات عمقی مردم می پردازند و بعد به خود مردم کمک می کنند که با میل و رغبت خودشان به دین بگرایند و دین داری را پیشه کنند.

روشنفکران دینی تنها خود را بر حق نمی دانند و حق ویژه ای برای خود قائل نیستند و به حقوق مخالفان فکری احترم می گذارند و همه انسان ها را مادامی که اهل لجاجت با حق نباشند و به حکم عقل عمل کنند، اهل نجات می شمارند؛ چرا که می دانند، خداوند هر کسی را به میزان عقل و آگاهی اش تکلیف و مجازات می کند.

روشنفکران دینی به رأی و نظر مردم، اهمیت می دهند و خرد جمعی را ملاک ارزیابی و شناخت صحت و سقم عملکردها به شمار می آورند. آنان برای آحاد جامعه حق انتخاب قائل اند و آنان را آزادگانی به شمار می آورند که به مسئولان وکالت داده اند، به نیابت از آنان اتخاذ تصمیم کنند؛ نه آن که خود را عقل کل به شمار آورند و مردم را محجور و بی شعور محسوب کنند و به خود اجازه دهند، بر خلاف نظر مردم، اتخاذ تصمیم کنند.

3. 2. اخلاق

روشنفکران دینی، گوهر دین را اخلاق معرفی می کنند و هر حکم و رفتاری را که غیر اخلاقی باشد، مخالف دین و غیر شرعی می خوانند و بر این اساس، به هر حکم و فتوایی که از رهگذر آن، یک عمل غیر اخلاقی تجویز شده باشد، انتقاد می کنند و وقتی در مقام نقد چنین نظریاتی بر می آیند، جانب اخلاق و انصاف را مراعات می کنند. آنان در صدد نقد نظریات رقیب هستند و هرگز نمی کوشند، خود نظریه پردازان را با تهمت و افتراء و وارد کردن اتهامات غیر اخلاقی و غیر شرعی نظیر انحراف و بدعت گذاری در دین از میدان به در کنند و از حقوق اجتماعی اشان محروم سازند. آنان به آزادی و حق مندی تمام انسان ها باور دارند و حدود آن را تا جایی می دانند که به آزادی و حق دیگری تعدی نشود.

3. 3. عقلانیت

تاریک اندیشان دینی بر پایه تعصب کوری که دارند، از باورهای خود دفاع کورکورانه می کنند و باورهای خود را که فقط خودشان قبول دارند، معیار و ملاک حق با باطل بودن اندیشه های دیگر قرار می دهند و روش دفاع آنان از دین ایدئولوژیک است؛ حال آن که روشنفکران دینی بر پایه عقلانیت جهانی از باورهای دینی خود دفاع می کنند و پیش فرض هایی را اساس فهم و تفسیر از متون دینی قرار می دهند که همه عقلای عالم آنها را می پذیرند؛ لذاست که در مقام مناظره و بحث با رقباء موفق و پیروز ظاهر می شوند؛ بر عکس تاریک اندیشان دینی که وقتی ملاحظه می کنند، باورهای آنان مورد پذیرش قرار نمی گیرد و در میدان بحث و مناظره علمی شکست می خورند، تیغ خشونت بر می کشند و به تضییع حقوق اجتماعی و حتی گرفتن حق حیات مخالفان فکری روی می آورند.

3. 4. باور به تکثر قرائت های دینی

روشنفکران دینی به وضوح می بینند که افراد و گروه های مختلف بدون این که تعمدی داشته باشند، به پیش فرض های متفاوتی رسیده اند و دین را به گونه های مختلف فهم و تفسیر و معرفی می کنند؛ لذا این حق را به آنان می دهند که از دین، فهم ها و قرائت های مختلفی داشته باشند. وقتی خداوند به انسان ها عقل های متفاوتی داده و تفاوت عقل ها و فهم ها را به رسمیت شناخته است، هیچ دلیلی ندارد که ما انتظار داشته باشیم، همه انسان ها از یک فهم و تفسیر از متون دینی برخوردار باشند و فهم ها و تفسیرهای مخالف خود را باطل تلقی کنیم. فهم و درک هر کسی از متون دینی، منوط به این که از روی لجاجت نباشد، نزد خدا حجت دانسته می شود و می تواند بر اساس آن نزد خداوند احتجاج کند و لذا ما را نرسد که مخالفان فکری خود را بر باطل و هلاکت بدانیم.

اختلاف فکری یک امر فطری و اجتناب ناپذیر است؛ حتی در میان یک طیف فکری نیز اختلاف نظر وجود دارد و لذا نمی توان با آن مقابله کرد. اکنون در حوزه های علمی ما داشتن فتاوی مختلف و نظریات متفاوت را پذیرفته است و هرگز یک مجتهد، مجتهد دیگری را به واسطه فتوای متفاوت، طرد و هجو نمی کند و منحرف و بدعت گذار در دین نمی شمارد. آنان اظهار نظر دینی را در چارچوب اصول و ضروریات دین و مذهب، هرگز خروج از دین نمی خوانند و برای نظریات متفاوت در این چارچوب احترام می گذارند.

4. خاک ریزهای دفاع از دین

 باید توجه داشت که عوام و متعبدان با اندیشه ها و تفسیرهای تاریک اندیشان مشکلی ندارند؛ اما نسل تحصیل کرده و روشنفکر هرگز نمی توانند آن تفسیرها و تئوری های غیر انسانی و غیر اخلاقی و کهنه و غیرکارآمد را بپذیرند. اگر ما بکوشیم، فقط به یک تفسیر و قرائت از دین بسنده کنیم و آن را هم عین اسلام بخوانیم، این موجب خواهد شد که نسل تحصیل کرده به کلی از دین گریزان شود و گناه دین گریزی نسل تحصیل کرده، بر عهده این تاریک اندیشان دینی خواهد بود.

ما به تاریک اندیشان دینی می گوییم، بیایید، قبول کنید که ما روشنفکران دینی و شما در یک جبهه هستیم و هر دو به باور خود داریم از دین دفاع می کنیم و شما در یک خاکریز هستید و ما هم در خاکریز دیگر. شما می توانید، عوام و متعبدان را که بر دین استوار بدارید؛ اما نمی توانید، نسل تحصیل کرده را با تفسیرها و تئوری های خود دیندار نگه دارید؛ لذا به ما اجازه بدهید که ما با تفسیرها و تئوری های عقلانی که از دین به دست می دهیم، به بقای آنان بر دین داری کمک کنیم. اگر تنگ نظری نکنید، به درستی می یابید که تمام نظریه پردازی های ما روشنفکران دینی در چارچوب اصول و ضروریات دین و مذهب است و در مقام دفاع عقلانی از دین ارایه می شود؛ لذا منصفانه نیست که ما را به صرف مخالفت با نظریات شما، از دین خارج بشمارید و یا منحرف و بدعت گذار بخوانید. 

شما نباید بر ما که با شما در یک جبهه هستیم و هر دو به دین پایبندی داریم و از حقانیت دین دفاع می کنیم،‌ تیغ بکشید. باید بدانید که شما هرچه بکوشید که برای روشنفکران دینی و بازتعریف و بازتولید اندیشه های دینی از سوی آنان، متناسب با مقتضیات و حاجات معاصر مشکل تراشی کنید و میدان را بر آنان تنگ نمایید، در عمل، هم بیش تر خود را به انزوا می کشانید و هم موجبات دین گریزی مردم را فراهم می آورید.