مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

این سومین قسمتی است که در زمینه قصه اصحاب فیل به خوانندگان تقدیم می کنم. این قسمت در پاسخ این سئوال آن استاد دانشگاه اظهار می شود که پرسیده بود، غرض قرآن از ذکر قصه اصحاب فیل چیست.

پاسخ این سئوال را می توان با تأمل در سه دسته از آیات به دست آورد که اینک هر کدام بررسی می شوند:

1. آیات خود سوره فیل

هر چند طی آیات سوره فیل، فقط سئوال شده است که ای پیامبر آیا ندیدی که خدا با اصحاب فیل چه کرد و آیا نقشه اشان را بر آب نساخت و آنان را به هلاکت نرساند؟ اگر چه طی این آیات در ظاهر سئوال شده است، اما در معنا از پیامبر(ص) خواسته شده است، به سرنوشت اصحاب فیل توجه کند. با نظر به این که مخاصمه ای میان پیامبر و سران قومش در زمینه رسالتش به وجود آمده بود، سیاق این سوره نشان می دهد که حاوی این پیام است: ای پیامبر بدان که سران قوم تو همان سرنوشت اصحاب فیل را پیدا می کنند و به هلاکت خواهند رسید.

2. مضامین سوره های همجوار

سیاق سوره هایی که قبل یا بعد از سوره فیل نازل شده اند، می تواند روشن سازد که چرا چنین مضمونی در سوره فیل مطرح شده است. سوره فیل حدود بیستمین سوره نازله است. مرور سوره هایی که قبل از آن نازل شده نشان می دهد، وقتی که پیامبر نبوتش را به قومش اعلان کرد، آنان او را تکذیب کردند (علق، 13) و گفتند که این کسی که مدعی هستی، بر تو وارد می شود، جن/ شیطان است و تو مجنون و گمراه شده ای (قلم، 2-6).

مضامین این سوره نشان می دهد، پیامبر(ص) از قوم خودش خواسته بود، خدای یگانه را پرسش کنند و به حیات پس از مرگ باور داشته باشند و از اموال خود به محرومین انفاق نمایند (قلم، 16-33؛ مدثر، 43-46؛ ماعون، 1-7) و دختران را زنده به گور نکنند (تکویر، 8)؛ اما سران قومش نبوتش را انکار می کردند و از توصیه هایش سر می پیچیدند و حتی او را تهدید می کردند.

در چنین فضایی بود که سوره فیل نازل شد. به این ترتیب، با تکیه مضامین اولین سوره های نازله می توان گفت، طی آیات سوره فیل، سران قریش بیم داده شدند که بر اثر تکذیب رسالت و توحید و حیات پس از مرگ و رسیدگی نکردن به محرومان مستحق عذاب الهی خواهند شد و به هلاکت خواهند رسید.

شاید مشابه ترین آیاتی که در این سوره به چشم می خورد، آیاتی از سوره فجر باشد که ده سوره قبل از سوره فیل نازل شده است. این آیات چنین است:

أَ لَمْ تَرَ کیْفَ فَعَلَ رَبُّک بِعادٍ (6) إِرَمَ ذاتِ الْعِمادِ (7) الَّتی لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُها فِی الْبِلادِ (8) وَ ثَمُودَ الَّذینَ جابُوا الصَّخْرَ بِالْوادِ (9) وَ فِرْعَوْنَ ذِی اْلأَوْتادِ (10) الَّذینَ طَغَوْا فِی الْبِلادِ (11) فَأَکثَرُوا فیهَا الْفَسادَ (12) فَصَبَّ عَلَیْهِمْ رَبُّک سَوْطَ عَذابٍ (13) إِنَّ رَبَّک لَبِالْمِرْصادِ (14)

مگر ندانسته ‏اى که پروردگارت با عاد چه کرد؟ صاحب [بناهایى چون‏] تیرک ‏هاى بلند، که مانندش در شهرها ساخته نشده بود؟ و با ثمود، همانان که در درّه، تخته ‏سنگها را مى‏بریدند؟ و با فرعون، صاحب خرگاه‏ ها [و بناهاى بلند]؟ همانان که در شهرها سر به طغیان برداشتند، و در آنها بسیار تبهکارى کردند. [تا آنکه‏] پروردگارت بر سر آنان تازیانه عذاب را فرونواخت، زیرا پروردگار تو سخت در کمین است.

3. آیات مشابه

نظیر آیات سوره فیل در سوره های مختلفی از قرآن به چشم می خورد. از آن جمله آیات ذیل از سوره طه است که حدود بیست و چند سوره بعد از سوره فیل نازل شده است:

أَ فَلَمْ یَهْدِ لَهُمْ کمْ أَهْلَکنا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ یَمْشُونَ فی مَساکنِهِمْ إِنَّ فی ذلِک َلآیاتٍ ِلأُولِی النُّهى (128) وَ لَوْ لا کلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّک لَکانَ لِزاماً وَ أَجَلٌ مُسَمًّى (129) فَاصْبِرْ عَلى ما یَقُولُونَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّک قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِها وَ مِنْ آناءِ اللَّیْلِ فَسَبِّحْ وَ أَطْرافَ النَّهارِ لَعَلَّک تَرْضى (130) وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْک إِلى ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا لِنَفْتِنَهُمْ فیهِ وَ رِزْقُ رَبِّک خَیْرٌ وَ أَبْقى (131)

آیا براى هدایتشان کافى نبود که [ببینند] چه نسل ها را پیش از آنان نابود کردیم که [اینک آنها] در سراهاى ایشان راه مى‏ روند؟ به راستى براى خردمندان در این [امر] نشانه‏ هایى [عبرت‏ انگیز] است. و اگر سخنى از پروردگارت پیشى نگرفته و موعدى معین مقرر نشده بود، قطعاً [عذاب آنها] لازم مى ‏آمد. پس بر آنچه مى‏ گویند شکیبا باش، و پیش از بر آمدن آفتاب و قبل از فرو شدن آن، با ستایش پروردگارت [او را] تسبیح گوى، و برخى از ساعات شب و حوالى روز را به نیایش پرداز، باشد که خشنود گردى. و زنهار به سوى آنچه اصنافى از ایشان را از آن برخوردار کردیم [و فقط] زیور زندگى دنیاست تا ایشان را در آن بیازماییم، دیدگان خود مدوز، و [بدان که‏] روزىِ پروردگار تو بهتر و پایدارتر است.

نمونه دیگر از آیات مشابه، آیات ذیل از سوره هود است که حدود سی سوره بعد از سوره فیل نازل شده و این آیات از این قرار است:

 فَلَوْ لا کانَ مِنَ الْقُرُونِ مِنْ قَبْلِکمْ أُولُوا بَقِیَّةٍ یَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسادِ فِی اْلأَرْضِ إِلاَّ قَلیلاً مِمَّنْ أَنْجَیْنا مِنْهُمْ وَ اتَّبَعَ الَّذینَ ظَلَمُوا ما أُتْرِفُوا فیهِ وَ کانُوا مُجْرِمینَ (116) وَ ما کانَ رَبُّک لِیُهْلِک الْقُرى بِظُلْمٍ وَ أَهْلُها مُصْلِحُونَ (117)

پس چرا از نسل هاى پیش از شما خردمندانى نبودند که [مردم را] از فساد در زمین باز دارند؟ جز اندکى از کسانى که از میان آنان نجاتشان دادیم. و کسانى که ستم کردند به دنبال ناز و نعمتى که در آن بودند رفتند، و آنان بزهکار بودند. و پروردگار تو [هرگز] بر آن نبوده است که شهرهایى را که مردمش اصلاحگرند، به ستم هلاک کند.

حاصل بحث آن که طی آیات سوره فیل، سران قریش به جهت فساد و طغیان گریشان به هلاکت و گرفتار شدن به سرنوشت اصحاب فیل تهدید شده اند.