مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

در کانون گفتمان قرآن درباره روحانی یا جسمانی بودن معراج پیامبر سؤال شده و پاسخ داده شده است که معراج آن حضرت هم جسمانی و هم روحانی بوده است؛ حال آن که این نظر مردود است که در جواب می‏گویم معراج ، جریان عروج پیامبر(صلى‌الله‌علیه‌وآله) به آسمان است که تعدادى از آیات قرآن ، آن را بازگو کرده است . براساس آیه نخست سوره اسراء ، خداوند پیامبر(صلى‌الله‌علیه‌وآله)  را در آغاز شب ، از مسجدالحرام به سوى مسجدالاقصى در بیت المقدس حرکت داده و آنگاه به همراهى جبرئیل به آسمان عروج کرده است .
سفر پیامبراکرم(صلى‌الله‌علیه‌وآله) از مکه به بیت المقدس ، جسمانى و روحانى بوده است و ادامه سفر ایشان به آسمانها نیز بنا به عقیده اکثر علماى شیعه ، جسمانى و روحانى بوده است . از احادیث و آیات استفاده مى شود که هدف از معراج پیامبر(صلى‌الله‌علیه‌وآله) سه چیز بوده است.

قرآن کریم درباره معارج پیامبر به آسمان ها و مشاهده هاى آن حضرت مى فرماید : «و بار دیگر او ]جبرئیل[ مشاهده کرد ، نزد سدرة المنتهى ، که جنت المأوى در آن جا است ، در آن هنگام که چیزى ]نور خیره کننده اى[ سدرة المنتهى را پوشانده و چشم او هرگز منحرف نشد و طغیان ننمود ، او پاره اى از آیات و نشانه هاى بزرگ پروردگارش را مشاهده کرد .»(نجم ،13ـ18)

نقد
اولاً آیه سوره اسراء تنها از حرکت شبانه پیامبر از مسجد الحرام به مسجد الاقصی سخن گفته است و هیچ سخنی از معراج نگفته است. آیه سوره اسرا چنین است:
سُبْحَانَ الَّذِی أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِّنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الأَقْصَى الَّذِی بَارَکْنَا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیَاتِنَا إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ البَصِیرُ
فقط آیات سوره نجم بر معراج قابل تطبیق است. به نظر می رسد، نقل قول شفاهی که حاکم بر روایات بوده است، موجب شده است که این دو با هم بیامیزد. ترتیب نزول سوره های قرآن نشان می دهد که معراج پیامبر در اوایل دوره مکی و اسراء در اوآخر این دوره واقع شده است؛ چون سوره نجم از اولین سوره های نازله و سوره اسراء از سوره هایی است که در مکه نازل شده است.
ثانیاً در سوره نجم هیچ دلیلی بر جسمانی بودن معراج پیامبر نیست. آیات سوره نجم چنین است:
وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَى
عِندَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَى
عِندَهَا جَنَّةُ الْمَأْوَى
إِذْ یَغْشَى السِّدْرَةَ مَا یَغْشَى
مَا زَاغَ الْبَصَرُ وَمَا طَغَى
لَقَدْ رَأَى مِنْ آیَاتِ رَبِّهِ الْکُبْرَى
ثالثاً معراج جسمانی برای آسمان جسمانی و مادی معنا دارد؛ نه برای آسمان معنوی و غیر مادی. تردیدی نیست که عوالم غیبی که پیامبر دیده است، در آسمان مادی نیست و فرشتگان نیز در آسمان مادی قرار ندارند و گرنه باید کسانی که به آسمان و کرات سفر می کنند، فرشتگان را دیده باشند.
رابعاً معراج جسمانی با جسم مادی امکان ندارد و قدری که آدمی از زمین جدا شود، دچار کمبود هوا و مرگ می گردد.
نتیجه این باید معراج پیامبر روحی باشد و رؤیت های او نیز عبارت از رؤیت های برزخی و مثالی از قبیل رؤیا باشد.