مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

متنی که اینک ملاحظه می کنید، مصاحبه ای است که خبرنگار ایکنا با اینجانب در زمینه آسیب های پژوهش های قرآنی به عمل آورده است.

سئوال – لطفاً، آسیب ها و مشکلاتی را که در زمینه پژوهش های قرآنی وجود دارد، بیان فرمایید.

پژوهش‌های قرآنی از نواحی مختلفی آسیب‌ها، نقص‌ها و مشکلاتی دارد که هر کدام از آن‌ها مسائل متعدد و مباحث مفصلی را در برمی‌گیرد. هم از ناحیه خود سیستم و نظام و دستگاه مدیریت پژوهش اعم از دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی و حتی وزارت علوم و هم از ناحیه بدنه پژوهشی شامل اعضای هیئت علمی به عنوان پژوهشگران و راهنماهای پژوهش‌ها و همچنین دانشجویان و همچنین از ناحیه محتوا ومتون آموزشی و پژوهشی موجود در حیطه مطالعات و پژوهش‌های قرآنی.

1. آسیب های مدیریت پژوهشی

یکی از آسیب هایی که در ناحیه مدیریت پژوهشی وجود دارد، از این قرار است که پژوهش گران و دانشگاهیان با این که فرهیختگان جامعه هستند، حق انتخاب مدیران خود را ندارند و لذا مدیریت پژوهشی انتصابی و از رأس به قاعده است؛ نه انتخابی و از قاعده به رأس؛ لذا مدیران خود را موظف نمی دانند، نسبت به زیر مجموعه خود پاسخگو باشند؛ از این رو، گاهی وقتی به مدیران نسبت به ضعف های علمی و پژوهشی انتقاد و سئوال می شود که چرا چنین است، با تحکّم و بی ادبی پاسخ می دهند که ما هیچ وظیفه ای نداریم، به شما پاسخ بدهیم. ما باید به مافوقمان پاسخگو باشیم.

به جهت این نظام مدیریتی نابسامان، گاهی کسانی به عنوان مدیران پژوهشی انتخاب می شوند که هیچ سابقه ارزشمند علمی و پژوهشی ندارند و اساساً با نوآوری و نظریه پردازی و نقد که موتور متحرکه علم و پژوهش است، مخالف اند و آن را بدعت و کفر و زندقه تلقی می کنند که به باور آنان، باید حتماً جلوی آن گرفته شود و گرنه ایمان و دیانت در دانشگاه تضعیف می شود.

از دیگر آسیب هایی که در این ناحیه به چشم می خورد، این است که سایه جناح بندی های سیاسی بر نظام پژوهش سنگینی می کند و پژوهش ها را تحت شعاع قرار می دهد؛ طوری که با اهالی علم و پژوهش بر اساس گرایش های سیاسی و جناحی رفتار می شود و مثلاً، اگر بخواهند کسانی را به عنوان پژوهش گرهای برتر انتخاب کنند، آنانی را انتخاب می کنند که با گرایش ها و جناح های سیاسی حاکم مخالف نباشند. به طور طبیعی رفتار گزینشی با پژوهش گران موجب دلسردی آنان می شود و انگیزه آنان را برای پژوهش و تحقیق از میان می برد.

2. آسیب های روش تحقیق

نقص ها و آسیب های مربوط به محتوا و متون آموزشی از این قرار است که اساساً تمرین پژوهش و آشنایی با روش تحقیق تخصصی وجود ندارد. یکی از علت‌های آن این است که کتاب‌ها و محتواهای موجود در زمینه روش تحقیق متخذ از آثار رشته‌های علوم انسانی است؛ لذا از این آثار فقط می توان از جنبه عمومی تحقیق در رشته علوم قرآنی استفاده کرد. به علاوه این آثار بیشتر بر روش تحقیق میدانی تأکید دارند؛ در حالی که نوع تحقیقات رشته های علوم قرآنی از سنخ تحقیقات کتابخانه‌ای است؛ لذا در زمینه روش تحقیق تخصصی علوم قرآنی با یک خلأ جدی مواجهیم و بر اثر این خلأ، محققان ما آگاهی و آمادگی لازم را برای پژوهش علمی و عمیق ندارند.

ما نیاز داریم، در هر رشته و متناسب با نوع تحقیقاتی که در آن رشته وجود دارد، به تهیه و تدوین روش تحقیق‌های خاص آن رشته، با فراهم کردن محتوا و با توجه به نمونه‌ها و مصادیقی که با آن‌ها سروکار داریم، اقدام کنیم. در واقع ما باید با استفاده از کتب مرتبط با حوزه پژوهش در قرآن چه در حوزه‌های کلاسیک و سنتی بومی و چه با توجه به مباحث مطرح شده در کشورهای غربی نظیر مباحث مطرح در حوزه هرمنوتیک، نشانه‌شناسی، زبان‌شناسی و ... روش تحقیق‌هایی متناسب با محتوای مورد نظر خودمان تولید کنیم تا با تدریس و به کارگیری این روش‌ها به تحقیقات خود عمق و توسعه ببخشیم.

در حال حاضر نه چندان در زمینه گردآوری اطلاعات  و نه در زمینه تجزیه و تحلیل اطلاعات، راهکارهای علمی و سنجیده ای وجود ندارد؛ لذا محققان بیش تر به راهکارهای ذوقی و سلیقه ای ویژه خود روی می آورند.

علاوه بر این که باید در نظر داشت، مبانی و اصولی که براساس آن‌ها تجزیه و تحلیل‌ها صورت می‌گیرد، قابل تجدیدنظرند و نمی‌توان به آن چه در رویکردهای سنتی ما و یا غرب وجود دارد، با یک نگاه مثبت و با اعتماد کامل روی آورد؛ بلکه باید به آنها نگاه انتقادی داشت و آنها را مورد بازبینی قرار داد.

مبانی سنتی تجزیه و تحلیل اطلاعات در علوم اصول فقه، علوم بلاغت و منطق وجود دارد. هرچند که زحمات علمای گذشته در تقریر این مبانی مشکور است، اما به نظر می رسد، این مبانی نیازمند بازنگری و نگاه انتقادی اند. آنها باید مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرند تا مشخص شود که این اصول تا چه اندازه قابل اعتنا و صحیح اند.

مشکل دیگری که مبانی تجزیه و تحلیل سنتی دارند، این است که مطالب طرح شده در کتب سنتی به نحو تئوری و کلی است و به نحو تطبیقی و با تطبیق به مصادیق به مسائل پرداخته نشده است؛ در حالی که باید هر یک از مبانی و قواعد مطرح در آنها به نحو موردی و مصداقی بر اطلاعات و داده‌های تحقیق پیاده شود تا کارکرد واقعی آن‌ها به منصه ظهور برسد.

ما اصول فقه را در قرآن پیاده نکرده‌ایم و به دانشجویان تعلیم نداده ایم که براساس فلان اصل چگونه باید یک آیه را معنا کنیم؛ بلکه به صورت مجرد و انتزاعی و مجزا تعلیم داده ایم؛ لذا اصول فقه در حال حاضر به صورت غیرکارا درآمده اند. قواعد منطقی و بلاغی نیز به همین آفت گرفتار آمده اند.

بنابراین، در زمینه روش پردازش و اندیشه‌ورزی واقعاً جای کار وجود دارد و ما بایستی برای تقویت آن، هم از مباحث سنتی خودمان استفاده ببریم و هم به مباحث مطرح شده در غرب توجه داشته باشیم. تجارب و دست‌آوردهای غربی ها در زمینه‌هایی چون هرمنوتیک، زبان‌شناسی و معناشناسی می‌تواند کارایی فراوانی برای ما داشته باشد. منتها چون این تجارب و مباحث، با توجه به متون مقدس یهودیت و مسیحیت نوشته شده است؛ لذا با مباحث ما انفصال و بیگانگی دارد؛ از این رو، ما باید این تولیدات فکر غربی را بومی کنیم و با تطبیق بر موارد و مصادیق خود، آن‌ها را در قالب زبان و بیان خود به کار بگیریم.

برای بومی کردن باید این مباحث را آن گونه که خودمان ‌می‌فهمیم، تقریر کنیم و به کار بگیریم. گاه اصطلاحاتی در این مباحث مشاهده می‌شود که مبهم یا دشوار فهم هستند؛ حال آن که ما معادل‌های آن‌ها را در متون خود داریم. برای مثال معمولاً تصور می‌شود که مباحث هرمنوتیک چیز بسیار متفاوتی از سنت فکری ماست و این که چنین مباحثی از سوی اندیشمندان ما مطرح نشده یا مورد توجه نبوده است؛ در حالی که هرمنوتیک همان تفسیر و تأویل ماست. بنابراین اگر ما در قالب اصطلاحات آشنای خودمان این‌ها را بیان کنیم، این بیگانگی برطرف می‌شود و قابلیت بهره برداری در مباحث سنتی هم پیدا می کنند.

از دیگر مشکلاتی که در زمینه بومی‌سازی این حوزه‌های دانش وجود دارد، این است که معطوف به موضوعات و مصادیق غربی و مسیحی است. برای مثال علم هرمنوتیک معطوف به عهدین است و در جهت تفسیر آنها شکل گرفته‌اند؛ بنابراین بر مصادیق مورد نظر ما یعنی آیات قرآن تطبیق داده نشده‌اند. این در حالی است که میان قرآن و عهدین تفاوت های بسیاری است و برخی از تئوری های علوم غربی درباره قرآن نمی تواند مصداق پیدا کند.

همچنین در زمینه معناشناسی نیز همین مشکل وجود دارد و اصطلاحاتی که در کتاب‌های معناشناسی وجود دارد با اصطلاحات سنت علمی ما معادل‌سازی نشده و بر مصادیق و مواردی که در معناشناسی آیات قرآن مطرح است، کار نشده و در واقع تئوری‌های موجود در این حوزه علمی بدون تطبیق به موارد قرآنی رها شده است. اهتمام نکرده ایم که واژگان و تعابیر قرآن را معناشناسی تاریخی یا معناشناسی توصیفی کنیم تا ببینیم حاصل چه می‌شود و بر ما مشخص شود که راهکارها و مراحل چنین پژوهشی چیست.

سئوال – البته این نظر هم می تواند مطرح باشد که اساساً این روش‌ها را نباید به کار گرفت؛ چون آنها با مباحث ما سنخیتی ندارند؛ اما شما می‌گویید که این‌ها مناسب نیستند؛ چون تا حالا به کار نرفته‌اند.

این که چه روشی را می‌توانیم و چه روشی را نمی‌توانیم به کار بگیریم، باید براساس میزان علمی بودن و  کارآمدی آن روش باشد. مواجهه ما با هر دستاورد بشری باید علمی باشد و اگر دستاوردی، علمی و کارا بود، باید آن را استفاده کنیم؛ هر چند از جانب کسانی که ما قبول نداریم، بیان شده باشد. در احادیث آمده است که ما باید حکمت را ولو از دهان منافق یا کافر بگیریم و یا در تعبیر دیگری آمده است که اگر گوهری در دهان سگی وجود داشت، آن را بگیرید.

ما برای این که ببینیم که چه چیزی خوب است و چه چیزی خوب نیست، باید ببینیم مستظهر به ادله معتبری هست یا نه. در مباحث علمی باید رفتار علمی داشت؛ نه رفتار ایدئولوژیک. دانش، غربی و شرقی ندارد؛ چنان که تکنولژی چنین است. این بسان آن است که گفته شود، نباید از هواپیما به دلیل این که کفار آن را ساخته‌اند، استفاده کرد. چنین اندیشه ای قابل دفاع نیست. این که بگوییم، چون این علوم حاصل اندیشه بیگانگان هستند، نباید مورد استفاده قرار گیرند، عقلایی نیست. ما باید ببینیم که آیا این علوم می‌توانند برای ما کارایی داشته باشند یا آیا به لحاظ علمی معتبرند و ادله معتبری برای دفاع از آن‌ها وجود دارد یا نه؟ به هر حال، ما نمی‌توانیم تجارب غربی‌ها را، به عنوان بخشی از تجارب بشری، نادیده بگیریم؛ بلکه باید  از آنها استفاده لازم را ببریم.

بنابراین عمده مشکل ما به لحاظ محتوایی، نبود روش تحقیق تخصصی متناسب با زمینه کاری ماست؛ لذا ما باید محتوایی تخصصی در زمینه روش تحقیق بر اساس علوم سنتی خودمان و نیز علوم غربی فراهم کنیم و برای تحقیق در قرآن مورد بهره برداری قرار بدهیم.

3. آسیب های فرهنگی پژوهش

یکی آسیب‌ها و مشکلاتی که در زمینه پژوهش قرآنی وجود دارد، این است که در حال حاضر دانشجویان و حتی استادان به روش تحقیق آشنایی کافی ندارند و تمرین پژوهش ندیده اند. این مشکل ریشه در فرهنگ ما دارد. فرهنگ ما یک فرهنگ ترویجی است و نه یک فرهنگ تحقیقی. در فرهنگ ما سئوال شبهه خوانده می شود؛ لذا باید از آن احتراز کرد. در فرهنگ ما نوآوری و نظریه پردازی بدعت خوانده می شود؛ لذا باید از آن اجتناب نمود.

حال آن که سئوال، محور پژوهش است. اگر پژوهش‌ها و تحقیق‌ها مبتنی بر سئوال نباشد و استادان و دانشجویان به دنبال سئوال و پاسخ‌گویی به آن نباشند، انتظار این که از رهگذر تحقیقات ما، مرزهای دانش‌ گسترش پیدا کند، بیهوده خواهد بود. پژوهشگران برای اینکه به تحقیق بپردازند، ضروری است، با فضای نقد علمی خو کنند و با سئوالات علمی مواجهه داشته باشند و به چالش‌های علمی مجال داده شود تا اساساً امکان شکل گرفتن سئوالات علمی پدید آید.

نیمی از پژوهش علمی، مطرح کردن سئوال علمی است؛ چنان که نقل است: «حسن السؤال نصف العلم؛ سئوال خوب نیمی از علم است». رشد پژوهش در گرو وجود سئوالات خوب است و سئوال خوب از رهگذر ایجاد چالش در دانسته ها شکل می گیرد؛ لذا باید مجال موسعی برای طرح دیدگاه های مختلف داده شود تا ملاحظه اختلاف نظرها برای پپدایش سئوالات علمی بسترسازی کند. اگر مباحث علومی که در محیط های علمی تدریس می شود، به شکل یکپارچه و کانالیزه باشد و حاوی هیچ اختلاف نظری نباشد، سئوال علمی به وجود نمی‌آید و پژوهش علمی رونق پیدا نمی کند.

از مشکلات دیگری که در زمینه پژوهش‌های قرآنی وجود دارد، این است که به دلیل این که چندان گفت‌وگو علمی و نقد و مناظره رونق ندارد و لذا مجال مناسبی برای طرح اختلاف نظرها و پیدایش سئوالات علمی فراهم نمی شود.

در شرایط فعلی اگر کسی بخواهد نظریه جدیدی را مطرح کند، با محدودیت‌هایی مواجه است. در محیط های علمی، فضایی عوام‌گونه حاکم است. از استادان و دانشجویان انتظار دارند، همان‌گونه که با عوام سخن گفته می‌شود، به طرح مسائل و مباحث علمی پرداخته شود. معتقدند، نباید مباحث چالشی و جدید مطرح شود و اگر کسی نظر جدیدی را مطرح کند، چنان با او رفتار می کنند که گویا جرمی مرتکب شده و بدعتی نهاده است.

تصور من این است که باید اهتمام مقام معظم رهبری برای تشکیل کرسی‌های آزاداندیشی و نوآوری مورد توجه جدی قرار گیرد و اعتنا و اهتمام ایشان محترم و مغتنم دانسته و تبلیغ شود و در حد شعار و حرف به آن اکتفا نشود.

باید چنین فضایی که اکنون وجود دارد، شکسته شود و راهکار آن نیز راه‌اندازی و اقبال جدی به کرسی‌های نظریه‌پردازی، مناظره، نقد و نوآوری با حفظ اخلاق و رعایت تأکیدات شرعی است تا با قرار گرفتن دانشجویان و استادان در یک فضای علمی و مواجه شدن آنان با چالش‌های علمی، سئوالات علمی شکل گیرد و اندیشه‌ها در جهت یافتن پاسخ‌های مناسب به حرکت درآید و به گسترش مرز دانش در رشته علوم قرآن منجر شود.

متأسفانه در شرایط حاضر به دانشجو و حتی استاد مجال گفتن نظر جدید داده نمی‌شود و اگر او نظر جدیدی بدهد، به او گفته می‌شود، این حرف تفسیر به رأی یا خلاف مشهور است و نباید آن را بگویی. تو نباید نظر خودت را مطرح کنی؛ بلکه باید حتماً همان سخنان و آرائی را که در کتاب‌های مشهور وجود دارد، بازگو کنی. بنابراین، محیط علمی ما دچار دگرسانسوری و حتی خودسانسوری شده است.

تا زمانی که ما با این دگرسانسوری‌ها و خودسانسوری‌ها مواجهیم و این امر به این نتیجه منجر شود که شخص از اندیشیدن بترسد و نتواند نظر خود را ارایه کند، طبیعتاً رشد علمی نمی تواند وجود داشته باشد.

بنابراین بزرگ ترین آسیب در پژوهش های قرآنی عوام زدگی و نگاه تعبدی و تقلیدی به مباحث علمی است. ما چنان که از عوام انتظار داریم، تقلید کنند، از دانشگاهیان و اهل پژوهش هم انتظار داریم که تقلید کنند و بنگرند، عالمان بزرگ چه نظری داده اند و فقط به بیان و شرح همان نظر بپردازند و اگر کسی نظر فلان عالم قرآنی را نقد کند، او را منحرف و مجرم می شماریم. بدیهی است ک در چنین فضایی پژوهش علمی نمی تواند رونق پیدا کند.

به هر حال، ما برای رونق بخشیدن به پژوهش های قرآنی، باید حداقل این مجال را قرار دهیم که افراد در چارچوب اصول و ضروریات دین و مذهب به نقد و نظریه پردازی اهتمام کنند و همین اصول و ضروریات خطوط قرمز برای نقد و نظریه پردازی دانسته شود و به بیش از آن گسترش ندهیم. ما نباید هر انکاری را انکار باورهای دینی قلمداد کنیم و قائل به آن را با محدودیت مواجه کنیم. باورهای دینی به همین اصول و ضروریات محدودند و تسری آن به تمام نظریات علمی مشهور خیانت بزرگی به علوم دینی و از آن جمله علوم قرآنی دانسته می شود.

4. آسیب های اطلاع رسانی پژوهشی

مشکل دیگر در زمینه پژوهش قرآنی این است که چندان بین مراکز پژوهشی و دانشگاه‌ها ارتباط و رفت و آمدی علمی وجود ندارد؛ همچنان که چندان بین محافل علمی داخل و خارج از کشور ارتباطی نیست؛ در نتیجه افکار و اندیشه‌های دیگر مورد ملاحظه و توجه قرار نمی‌گیرد؛ لذا محققان چندان از تجارب علمی و پژوهشی همدیگر استفاده نمی کنند.

انتقال دانشجویان و استادان در طول دوره تحقیق و ایام کار و تحصیل، از دانشگاهی به دانشگاه دیگر به شکل مهمان یا در قالب مأموریت و فرصت مطالعاتی کمک می کند، پژوهشگران در فضایی متفاوت قرار گیرند و با نگاه‌هایی دیگر آشنا شوند. اگر ما نتوانیم با اطلاعاتی که به صورت‌ها و اشکال گوناگون و مختلف در خود ایران یا در خارج از ایران وجود دارد، آشنا شویم، نمی‌توانیم شاهد رشد علمی و پژوهشی شایسته ای در دانشگاه‌های خود باشیم.

چنین وضع نابسامانی موجب می شود، پژوهش های تکراری فراوانی صورت بگیرد و از رهگذر آن، فرصت های پژوهشی هدر برود.

متنی که اینک ملاحظه می شود، مصاحبه ای است که با خبرنگار خبرگزاری رسا در زمینه پژوهش دینی صورت گرفته است.

O : اگر وقت شریف اجازه بدهد، من پیرامون پژوهش دینی، بایسته ها و آسیب ها چند سئوال دارم. به عنوان سئوال اول بفرمایید، پژوهش در دوران فعلی چه ضرورتی دارد؟

j  : پژوهش برای هر زمانی برای رشد علمی ضرورت دارد. پژوهش به دوران فعلی اختصاص ندارد. منتها نظر به این که حکومت دینی در ایران حاکم است، انتظار بیش تری است که در زمینه معارف دینی نظریات روزآمد و قانع کننده ای را برای نسل جوان و دنیا عرضه نماید.

O : به نظر شما، مهم ترین آسیب های پژوهش دینی چیست؟

j  : مهم ترین آسیب های پژوهش دینی را می توان این گونه بر شمرد:

اولاً، بستر مناسبی برای عرضه دستاوردهای جدید علمی در علوم انسانی به خصوص معارف اسلامی وجود ندارد. هنوز تأکیدات مقام معظم رهبری و آیین نامه هایی که در زمینه نوآوری و نظریه پردازی و نقد است، اجرایی و نهادینه نشده است.

هنوز تلقی برخی این است که نوآوری به خصوص در زمینه معارف دینی بدعت و مذموم است. تصور می شود، باید مسائل و مشکلات روز را حتماً در همان قالب های فکری و نظری مشهور گذشته پاسخ داد و اگر کسی تئوری و نظریه جدیدی ولو در چارچوب اصول و ضروریات دین و مذهب ارایه دهد، عین کفر و زندقه است.

اگر پژوهش های دینی تنها عبارت باشد از شرح و حاشیه بر دیدگاه های مشهور گذشته که دیگر این پژوهش نیست. حوزه پژوهش کشف حقیقت است و بس. باید پژوهش های دینی به دستاوردهایی بیانجامد که علمی باشد. پژوهش علمی هم آن است که مقبولیت همگانی جهانی دارد. اگر ما در تحقیقات به نتایجی برسیم که فقط خودمان قبول داشته باشیم و اهل تحقیق در جامعه بشری را قانع نکند، آن نتایج نمی تواند علمی باشد. لذا باید هیچ خطوط قرمزی برای پژوهش و نوآوری و نظریه پردازی و نقد جز کشف حقیقت نباشد. معیار حقیقت و گزاره علمی هم این است که مقبولیت همگانی و جهانی داشته باشد. یک نظریه و دستاورد علمی در صورتی مقبولیت جهانی پیدا می کند که هیچ دلیل نقضی نداشته باشد و شواهد و مؤیداتی داشته باشد.

ما در پژوهش علمی فقط باید تابع دلیل باشیم و بس. به قول معرف نحن ابناء الدلیل نمیل حیث یمیل؛ اما متأسفانه فضای طرح نظریات علمی وجود ندارد. اگر یک نظریه ای خلاف مشهور باشد، شبهه و باطل و محکوم شمرده می شود و با نظریه پرداز برخورد فیزیکی و اداری و مانند آن می شود.

ثانیاً، پژوهش علمی در حوزه علوم انسانی به لحاظ آن که درآمدزا نیست، رغبتی به انجام آن چندان نیست

برای این که یک پژوهش به نتایج نویی برسد، نیازمند صرف وقت و هزینه مادی است، اما هرگز به ازای آن وجه مناسبی پرداخته نمی شود. لذا هرکه می خواهد در این حوزه پژوهش کند، باید فکر درآمدزایی برای پژوهشش نداشته باشد.

ثالثاً، به لحاظ بسته بودن فضای نوآوری و نظریه پردازی و نقد هنوز روش علمی تحقیق لااقل در حوزه علوم اسلامی منقح و کاربردی نشده است. معیارهای مشخصی وجود ندارد که چه چیزی نوآوری است و کدام نظریه است و کدام نقد صائب است.

رابعاً، فضای مناسبی برای تبادل اطلاعات و بحث و نقد نیست. نیروهای پژوهشی مثل جزیره های جدا از هم هستند. هرکسی به صورت انفرادی مطالعه و تحقیق می کند. حتی در یک گروه آموزشی دانشگاهی یک شرایطی که افراد بیایند نظریاتشان را مطرح نمایند و به بحث و نقد بگذارند، نیست. حال آن که توقع است، هم افراد یک گروه آموزشی و هم گروه های آموزشی یک دانشکده و هم دانشگاه های داخل و هم خارج با هم تبادل علمی و گفتمان و تعامل علمی داشته باشند.

اکنون شرایط به گونه ای است که گویا وظیفه استادان دانشگاه تدریس یک متون مشخص برای دانشجویان است و دانشجویان هم وظیفه دارند همان متون را حفظ و بعد فراموش کنند. شاید باور نکنید که یکی از مسئولان به اینجانب می گفت: وظیفه تو روخوانی کتاب برای دانشجویان است. حتی دانشجویان تحصیلات تکمیلی. به من ایراد می گرفت که چرا نظریاتت را حتی برای دانشجویان ارشد و دکتری عرضه می کنی؟ می گفت: مگر با تو قرارداد بسته اند که نظریاتت را برای دانشجویان مطرح کنی؟

شما بفرمایید در چنین شرایطی پژوهش چه مفهومی می تواند داشته باشد؟

اساس پژوهش نوآوری است. نوآوری هم یعنی آوردن یک نظریه ای که پیش تر نبوده است. یعنی شاذگویی و خلاف مشهور سخن گفتن. وقتی نوآوری و نظریه پردازی و نقد حتی در موضوعاتی که نه با اصول و ضروریات اسلام تصادم دارد و نه با اصول و ضروریات مذهب، ممنوع باشد، دیگر چه توقعی می توان داشت که پژوهش مجال و رونق مناسب پیدا کند؟

O  : تحقیقات دینی باید دارای چه استانداردهایی باشد؟

J  : به نظر من معیارها و استانداردهای هر پژوهشی اعم از دینی و غیر دینی همان معیارها و استانداردهایی است که برای یک معرفت علمی مطرح است، از این قرار:

اولاً، معرفت علمی باید مقبولیت همگانی و جهانی داشته باشد. به گونه ای که اگر هر کسی با هر مذهبی تحقیق کند، به نتایج واحدی برسد. برای مثال اگر هر کسی آب را صد درجه حرارت دهد، به جوش می آید؛ چه او شیعه باشد یا سنی. مسلمان باشد یا ملحد. شرقی باشد یا غربی. معرفت دینی که حاصل تحقیقات دینی است، باید همین گونه باشد.

ثانیاً، باید مورد نقض نداشته باشد. یعنی اگر یک نظریه ای داده شد، بر تمام موارد صادق باشد و بتوان تمام موارد را توجیه و تفسیر کند. اما اگر حتی یک مورد پیدا شود که آن را نتواند توجیه و تفسیر کند، آن نظریه و معرفت، علمی نیست. برای مثال، گفتیم که اگر قرآن فصاحت و بلاغت دارد، دیگر معنا ندارد، مفردات یا ترکیباتی از قرآن را برشماریم که معنای مراد آنها برای مخاطبان قرآن روشن نباشد. در اینجا یا باید گفت: قرآن فصاحت و بلاغت ندارد که نمی توان گفت، یا باید گفت، آن مواردی که ادعا می شود، مرادشان برای مخاطب روشن نیست، بی دلیل و باطل است.

ثالثاً، معرفت علمی باید مؤید و شاهد داشته باشد. صرف طرح احتمال هیچ ارزش علمی ندارد. باید حداقل یک شاهد و مؤیدی برای آن پیدا شود تا ارزش طرح داشته باشد. برای مثال اگر گفتیم که برخی از آموزه های قرآنی تاریخی است و برای امروز بشر کارآمدی ندارد، کافی است که یک شاهد برای آن یاد کنیم تا علمیت داشته باشد. می توان شاهد آن را احکام برده داری یاد کرد که دیگر قابلیت اجرا ندارد.

O  : موضوع شناسی تا چه اندازه در هدفمند و راهبردی بودن تحقیق کمک می کند؟

j  : به نظر می رسد، سه نوع تحقیق وجود دارد: متن محور، موضوع محور و مسئله محور. به این ترتیب می توان سئوال شما را این گونه تقریر کرد که شناخت زمینه های تحقیق تا چه اندازه اهمیت دارد؟

شناخت زمینه های تحقیق از این جهت اهمیت دارد که مانع تحقیقات تکراری می شود و از هدر رفت هزینه های مالی و انسانی جلوگیری به عمل می آید. باید بررسی کرد که چه متون و آثار و مقالاتی وجود دارد که نیازمند ترجمه و شرح یا نقد است. نیز چه موضوعاتی هست که اطلاعات لازم درباره آنها گردآوری و تألیف و عرضه نشده است. همچنین چه سئوالاتی هست که تاکنون پاسخ منقح و مناسبی پیدا نکرده است.

O : موضوعات سطحی، دوباره کاری های علمی، عدم انتخاب دقیق موضوع، سطحی نگری، کاربردی نبودن و دور بودن از نیازهای جامعه و... است. به نظر شما، مشکلات اساسی پایان نامه نویسی به خصوص در رشته علوم قرآنی چیست؟

j  : مشکلات را می توان این گونه برشمرد:

اولاً، یک مرکز اطلاعات رسانی متمرکزی وجود ندارد که همه تحقیقات در آن گردآمده و معرفی شده باشد تا سابقه تحقیقات قابل دسترسی و شناسایی باشد و بتوان با شناسایی آنها از تکرار تحقیقات خودداری کرد. تمام مراکز اطلاع رسانی موجود اطلاعات ناقصی دارند و به روز نیستند.

ثانیاً، دانشجویان و طلبه ها برای نوآوری و نقد و نظریه پردازی تربیت نمی شوند و حتی از آن جلوگیری به عمل می آید و لذا ناگزیرند که همان مطالب گذشتگان را در قالبی دیگر عرضه نمایند.

ثالثاً، روش تحقیق علمی مناسب رشته های علوم اسلامی آموزش داده نمی شود و لذا تحقیقات روشمند نیست و نمی تواند نتایج نویی بر آنها مترتب باشد.

رابعاً، استادان راهنما و مشاور چنان که باید خود اهل پژوهش و آشنای به روش تحقیق علمی نیستند یا به طور مستمر و فعال بر فعالیت پژوهشی دانشجویان و طلبه ها نظارت ندارند.

O : چرا تحقیقات در زمینه علوم اسلامی کاربردی نیستند؟

J  : تحقیقات علمی را می توان از یک لحاظ به دو دسته بنیادی و کاربردی تقسیم کرد: مراد از تحقیقات بنیادی آن است که تنها به گسترش مرزهای دانش می انجامد؛ بدون این که تأثیر مستقیمی در اصلاح جامعه داشته باشد  و مقصود از تحقیقات کاربردی آن است که به منظور بهینه کردن وضعیت اجتماعی و عینی یک مؤسسه یا سازمان انجام می شود. در چنین تحقیقاتی لازم است، پژوهش گران با مؤسسات و سازمان هایی که مسائل و مشکلات عینی دارند، سر و کار پیدا کنند و تحقیقات خود را برای حل مسائل و مشکلات آنها به انجام برسانند.

مشکل عدم کاربردی بودن تحقیقات در علوم اسلامی این است که:

اولاً، میان پژوهش گران و مراکز آموزشی و دانشگاهی از یک سو و مؤسسات و سازمان های مسئله دار ارتباط مناسبی وجود ندارد.

ثانیاً، انجام پژوهش کاربردی در گرو آشنایی با روش تحقیق میدانی و تجزیه و تحلیل های آماری و پرداختن به تحقیقات میدانی است؛ اما پژوهشگران حوزه علوم اسلامی نه با روش تحقیق میدانی آشنایی دارند و نه به کار تحقیق میدانی که پرزحمت است، اقبالی نشان می دهند.

O : تا چه اندازه آسیب هایی نظیر عدم رعایت اخلاق حرفه ای پژوهش، شتاب زدگی در تحقیق و نظریه پردازی، مرعوب بیگانگان شدن(غرب زدگی)، آسیب های روش شناختی، خلط گستره علوم و روش آنها را جدی می دانید؟ لطفا توضیح بفرمائید؟

j  : چنان که پیش تر گفته شد، این ها آسیب های جدی و جاری در تحقیقات اسلامی است. تا این مشکلات وجود دارد، انتظار رونق تحقیقات علمی در حوزه علوم اسلامی نمی توان داشت. باید تأکیدات مقام معظم رهبری را در زمینه آزاداندیشی و نظریه پردازی و نقد جدی گرفت.

باید فرصت ها و محیط های سالم و ایمین و اخلاقی برای بحث های علمی و پژوهشی فراهم ساخت و تحقیقات را از حالت ایدئولوژیک و تعصب آلود اعم از غربی یا شرقی اش خارج نمود.

اگر روش صحیح پژوهش آموزش داده شود و فضای مناسب بحث و نقد و نظریه پردازی و آزاداندیشی فراهم گردد، امید بهبودی تحقیقات دینی پدید خواهد آمد.

‌پژوهشگران و پژوهش‌های قرآنی؛ چالش‌ها و راه‌کارها

گروه اندیشه: پرداختن به امر پژوهش و کاویدن امور علمی مسلما امر خطیری است که هر کسی را بدان راه نیست. حوزه‌های علوم قرآنی و تفسیر قرآن نیز یکی از این امور است که البته به خاطر این‌که این حوزه قلمرو کلام خداست، خطیرتر و از آن‌جا که پژوهش و کاوش در دیار ما غریب و قرآن هم غریب‌‌تر است، حساس‌تر جلوه می‌کند. با وجود این برآن شدیم تا پژوهش‌های قرآنی و ‌پژوهشگران را در قالب چالش‌ها و ضعف‌ها و راه‌کارها و توصیه‌ها مورد کنکاش قرار دهیم. چالش‌ها و ضعف‌ها چندی پیش سرویس اندیشه و علم خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا) بر آن شد تا مسأله پژوهش‌های قرآنی انجام شده در حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌های کشور و ضعف‌ها و مشکلات پژوهشگران و پژوهش‌های قرآنی را مورد کنکاش و بررسی قرار دهد و از کیفیت و کمیت این بخش از تحقیقات اسلامی نیز آگاهی یابد. لذا با بسیاری از شخصیت‌های صاحب‌نظر در این حوزه به گفت‌وگو نشست و ضمن در میان نهادن این موضوع با آن‌ها؛ از آفت‌ها، آسیب‌ها، ضعف‌ها و هم‌چنین پیشنهادها و راه‌کارهای موجود نیز نظرخواهی کرد. بخش‌های مهم و برجسته این مصاحبه‌ها که به همت اعضای کوشای این سرویس به انجام رسید، به صورت موضوعی؛ در دو بخش چالش‌ها و راه‌کارها تقدیم حضور کاربران عزیز و علاقه‌مندان مباحث قرآنی می‌شود و اینک چالش‌ها و ضعف‌های عمده پژوهش‌های قرآنی: 1 ــ آفت‌هایی که پژوهش‌های قرآنی را تهدید می‌کند آیت‌الله «محمد محمدی ری‌شهری» درباره آسیب‌هایی که در عالم اسلام به ویژه جهان تشیع فعالیت‌های قرآن‌پژوهی را تهدید می‌کند، گفت: بی‌توجهی به رهنمودهای اهل بیت (ع) در تبیین و تفسیر قرآن، تعصب‌های مذهبی و جمود فکری، پرداختن به کارهای صوری و سطحی و بازماندن از فعالیت‌های اصلی و نپرداختن به مباحث ریشه‌ای و مبنایی، بی‌توجهی به نیازهای فکری زمانه، به روز نکردن تحلیل‌ها و تفسیرها و همواره به گذشته نظر داشتن، از جاده اعتدال بیرون رفتن و نص را پشت سر گذاشتن و تلاش برای زیر تیغ جراحی بودن همه چیز، بخشی از آفت‌هایی است که پژوهش‌های قرآنی را تهدید می‌کند. 2 ــ گردآوری صرف و فقدان نوآوری در پژوهش‌های قرآنی ری‌شهری در این باره تصریح کرد: نیم نگاهی به کتاب‌های تألیف‌شده در این حوزه و نیز پایان‌نامه‌های تحصیلی که بسیار فراوان و گسترده هم هستند نشان می‌دهد که سابقه گردآوری در این آثار نمود بیشتری دارد و فاقد نظام‌مندی صحیح ‌است و از تحلیل و برداشتی نو برخوردار نیست. «علی‌اکبر مؤمنی» از پژوهشگران مرکز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در تشریح وضعیت پژوهش‌های قرآنی کشور گفت: درصد زیادی از کارهایی که در عرصه قرآن‌پژوهی در سطح کشور انجام می‌شود تکراری است، جنبه‌های کاربردی بسیار کم است اما در سطح عالی یا دکترا کارهای نسبتا قوی‌ای انجام شده؛ اما در سطوح پایین‌تر و مقالاتی که در نشریات مختلف به چاپ می‌رسد کارها در حد مطلوب و دلخواه نبوده و نیست. «خلیل منصوری» سردبیر نشریه قرآنی «نبأ» گفت: بیشتر ‌پژوهش‌های قرآنی کشور ما در عصر حاضر، رویکردی برای درمان دردهای جامعه ندارد و تنها گردآوری، بازخوانی و بازسازی نظرات اندیشمندان گذشته با زبان امروزی و به عبارت دیگر دکترین بازسازی نظرات گذشتگان است. 3 ــ ژرفای پژوهش‌های قرآنی حوزه نسبت به دانشگاه حجت‌الاسلام ‌و المسلمین «رمضان محمدی»، مسئول پاسخ‌دهی به شبهات قرآنی مرکز «فرهنگ و معارف قرآن» وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در این باره گفت: طبعا در علوم قرآنی حوزه قوی‌تر از دانشگاه است و اصولا بیشتر استادان دانشگاه در این عرصه حوزوی‌اند. رسالت حوزویان هدایت است و قرآن هم کتاب هدایت است، نه کتاب علمی و آن‌چه در حوزه مهم است، نقش هدایتی حوزویان در جامعه است و حوزویان برای هدایت جامعه باید از قرآن خط‌مشی بگیرند؛ لذا پرداختن به تفسیر و علوم قرآنی در حوزه، طبیعتاً باید نسبت به دانشگاه قوی‌تر باشد. اصولا پژوهش‌های قرآنی، تخصص حوزویان است. پرداختن به پژوهش‌های قرآنی و فراگیری آن، مقدماتی می‌خواهد که این مقدمات در حوزه با توجه به علوم حوزوی فراهم‌تر است؛ لذا تفسیر قرآن در حوزه قوی‌تر است.  آیت‌الله محمدی ری‌شهری: بی‌توجهی به رهنمودهای اهل بیت(ع) در تبیین و تفسیر قرآن، تعصب‌های مذهبی و جمود فکری، پرداختن به کارهای صوری و سطحی و بازماندن از فعالیت‌های اصلی و نپرداختن به مباحث ریشه‌ای و مبنایی، بی‌توجهی به نیازهای فکری زمانه، به روز نکردن تحلیل‌ها و تفسیرها و همواره به گذشته نظر داشتن، از جاده اعتدال بیرون رفتن و نص را پشت سر گذاشتن و ... بخشی از آفت‌هایی است که پژوهش‌های قرآنی را تهدید می‌کند حجت‌الاسلام و المسلمین «علی رحمانی سبزواری»، از اساتید حوزه و دانشگاه و مدرس تفسیر تخصصی حوزه در این باره گفت: کسی که در حوزه علمیه دروس حوزوی از قبیل صرف و نحو، فقه، اصول فقه، فلسفه و کلام را بخواند، می‌تواند مفسر قرآن شود. در حوزه‌های علمیه، آشنایی با قرآن از دو طریق انجام می‌شود؛ اولین طریق یا شیوه، راه غیرمستقیم؛ یعنی راه دروس حوزوی است. در واقع اگر کسی در حوزه علمیه قم، به دروسی که در حوزه تدریس می‌شوند، آشنا شود، مفسر می‌شود. اصولا یکی از خواص آشنایی با دروس حوزه، مفسر شدن، قرآن‌فهی و قدرت در تفسیر است؛ چرا که مبادی تفسیر قرآن عبارت‌اند از: صرف و نحو، لغت، دانستن مضمون آیات‌‌الاحکام، اصول عقاید، اخلاق، فلسفه و کلام. وی اظهار کرد: اگر کسی بگوید حوزه به علوم قرآنی اهمیت نمی‌دهد، اصلا نمی‌فهمد دروس حوزوی از کجا آغاز می‌شوند. دروس حوزوی دروسی هستند که نتیجه‌ آن‌ها آشنایی با قرآن و تفسیر و مفسر شدن است. اگر یک متکلم در حوزه متکلم شود، مفسر هم می‌شود، اما اگر می‌خواهد مفسر برجسته‌ای باشد و کاملا تخصصی در حوزه تفسیر کار کند، باید به عنوان روش تخصصی به قرآن بپردازد؛ یعنی باید مبادی‌ای که یک متکلم و فیلسوف و فقیه در حوزه طی می‌کنند را با روش مستقیم بپیماید که این روش به تخصصی شدن منتهی می‌شود. «علی طهماسبی» از ‌پژوهشگران قرآنی هم گفت: اگر بخواهیم مقایسه‌ای بین حوزه و دانشگاه در امر پژوهش داشته باشیم و سرعت پژوهش را در این دو گروه بسنجیم، باید گفت که امر پژوهش در حوزه از قدیم ناشی از روح و فرهنگ حوزوی و اسلامی بوده و سیستم آموزشی در حوزه به گونه‌ای است که محقق و متعلم را وادار به حرکت به سمت پژوهش و نظریه‌پردازی می‌کند. اما دکتر «جعفر نکونام» از اساتید دانشگاه تأکید کرد: بررسی اجمالی پایان‌نامه‌های حوزوی و دانشگاهی در رشته علوم قرآنی نشان می‌دهد که این پایان‌نامه‌ها تفاوت چندانی با هم ندارند و تمام این تحقیقات هم به روش کتابخانه‌ای انجام می‌شوند. اگر پژوهش را به گونه‌ای گسترش دهیم که تمام دور‌ه‌های تحصیلی را فراگیرد و چنان شود که دانش‌آموزان و دانشجویان به ازای هر صفحه‌ای که آموزش می‌بینند، یک صفحه پژوهش کنند، جامعه علمی، پژوهشگر بارخواهد آمد. 4 ــ فردی بودن پژوهش‌های قرآنی حجت‌الاسلام‌ و المسلمین «سیدعلی‌اکبر حسینی» در این مورد گفت: متأسفانه پژوهش در کشور ما به صورت فردی انجام می‌‌شود و پژوهش‌های قرآنی هم به همین ترتیب صورت می‌پذیرند و از این امر مستثنا نیستند. اصولا ما در عرصه‌های پژوهشی کمتر کار جمعی داشته‌ایم. شاید بشود ادعا کرد که مرکز فرهنگ و معارف قرآن در عرصه قرآن‌پژوهی برای اولین بار گام‌های آغازین خود را در کار جمعی می‌پیماید. 5 ــ جرأت نداشتن برای تفسیر قرآن حسینی تصریح کرد: آن‌چه نگران‌کننده ‌است و موجب‌شده که بسیاری درباره قرآن کار جدی نکنند، دل‌نگرانی‌هایی است که اقتضای قداست و اهمیت و خاستگاه ویژه قرآن است و این جرأت را از همه سلب می‌کند که ادعا کنند قرآن را تفسیر کرده‌اند. این امر برای خودش قواعد و شروط خاص خودش را دارد، اما ما در این مرکز این دل‌نگرانی‌ها را نداریم و زمانی که نیازسنجی شود، آماده‌ایم که تفسیر کاربردی قرآن را ارائه دهیم. وی تأکید کرد: چون این نگاه تردیدآمیز وجود دارد که مبادا مبتلا به تفسیر به رأی در قرآن شویم، از ورود به عرصه تفسیر قرآن اجتناب می‌شود که حقا کار سخت و نفس‌گیری است. اکنون در فضای عمومی جامعه، وقتی سخن از مفسر به میان می‌آید، اذهان مردم فقط به سمت دو یا سه نفر معطوف می‌شود و بقیه را مفسر نمی‌دانند و تفسیر را جایگاه بسیاری ویژه‌ای می‌دانند که عده خاصی می‌توانند به آن عرصه راه یابند. این تابوها در حال شکسته شدنند. 6 ــ کاربردی نبودن پژوهش‌های قرآنی حجت‌الاسلام‌ و المسلمین «سیدعلی‌اکبر حسینی»، مدیر گروه تفسیر ترتیبی و ترجمه قرآن مرکز فرهنگ و معارف قرآن، وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در این باره خاطر نشان کرد: پژوهش‌های قرآنی‌ای که در حوزه انجام می‌گیرد، از عمق و ژرفای بیشتری نسبت به دانشگاه برخوردار است، اما شاید این ضعف را هم داشته باشد که به کاربردی کردن این تحقیقات کمتر توجه شده است و به نحوه ارائه تحقیقاتش نظر کمتری دارد؛ یعنی به کاربردی کردنشان کمتر توجه می‌کند. اهتمام به تفسیر در حوزه‌های علمیه به گونه‌ای است که اگر بگوییم در آن‌ها به علوم قرآنی بی‌مهری می‌شود، اغراق نکرده‌ایم، اما اهتمام محیط‌های دانشگاهی به علوم قرآنی است. «محمد‌علی هاشم‌زاده»، پژوهشگر، کتاب‌شناس قرآن و عضو مرکز فرهنگ و معارف قرآنی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در این باره اظهار کرد: بیشتر پژوهش‌های قرآنی در کشور ما کاربردی نیست و نسبت به سایر پژوهش‌های کشور ضعیف‌تر است. کارهای جامعی به صورت دانش‌نامه و کتاب‌های مرجع صورت گرفته و کتاب‌های خوبی در این زمینه نوشته شده؛ اما کار انجام نشده و بکر هم زیاد وجود دارد. البته در قیاس با کشورهای دیگر با توجه به اهداف انقلاب کار کم و ناچیزی صورت گرفته است؛ چه در زمینه معارف قرآن، فهم قرآن و علوم قرآن. راه نرفته زیاد است و باید یک همت چه به صورت فردی و چه به صورت جمعی انجام دهیم و باید گرد غربتی که روی قرآن وجود دارد را بزداییم.  حجت‌الاسلام‌ و المسلمین سیدعلی‌اکبر حسینی: متأسفانه پژوهش در کشور ما به صورت فردی انجام می‌‌شود و پژوهش‌های قرآنی هم به همین ترتیب صورت می‌پذیرند و از این امر مستثنا نیستند. اصولا ما در عرصه‌های پژوهشی کمتر کار جمعی داشته‌ایم. شاید بشود ادعا کرد که مرکز فرهنگ و معارف قرآن در عرصه قرآن‌پژوهی برای اولین بار گام‌های آغازین خود را در کار جمعی می‌پیماید وی تأکید کرد: پژوهش‌های کاربردی نسبت به سایر بخش‌های پژوهش‌های قرآنی در وضعیت ضعیف‌تری قرار دارد و در این زمینه کار بسیار کم صورت گرفته است. در بخش‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و تربیتی، مطالب بسیار جالب و درخور توجه‌ای می‌توان از قرآن استخراج کرد که گره‌های مشکلات جامعه را باز کند؛ اما در این زمینه کارهای سطح پایینی انجام شده و ضمن احترام برای کارهای انجام شده، گسترده قرآن آن قدر زیاد است که هنوز جای کار بسیار وجود دارد. «خلیل منصوری» از پژوهشگران مرکز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم و سردبیر نشریه قرآنی «نبأ» هم گفت: پژوهش‌های قرآنی ما در حوزه مباحث محض علوم قرآنی تجریدی است که هیچ کاربردی در حوزه عمل ندارند، زیرا زاویه دید محققان ما این نیست که مسائل را بر قرآن عرضه کنند و از قرآن راهکار بخواهند. ‌پژوهش‌های قرآنی جدا از حوزه نیازهای اجتماع و حوزه کاربردی است، بیشتر نظریات محض و فرضیه‌هایی است که در حوزه ذهن و تصور است که ‌باید وارد حوزه اجتماع شوند و با توجه به نیازهای اجتماعی کاربردی شوند. دکتر «نهله غروی نایینی» مدرس و پژوهشگر ممتاز علوم قرآنی نیز تصریح کرد: به نظر من از زمانی که مسئله علمی ــ پژوهشی در میان اعضای هیئت علمی و درجات علمی و امتیازات و ترفیع در میان آن‌ها مطرح شده است، کاربردی‌شدن پژوهش‌های قرآنی، مقداری از مسیر خود منحرف شده است و بیشتر تلاش اهل فهم، مصروف این امر می‌شود که مجله علمی ــ‌ پژوهشی آن را بپذیرد لذا به کاربردی بودن پژوهش‌ها توجه نمی‌شود. 7 ــ فقدان متولی برای پژوهش‌های قرآنی در کشور(فقدان حمایت مالی و مدیریت مناسب) «محمد‌علی هاشم‌زاده»، پژوهشگر، کتاب‌شناس قرآن و عضو مرکز فرهنگ و معارف قرآنی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در این باره گفت: در کشور ما به پژوهشگران و محققان بهای لازم داده نمی‌شود. حمایت‌های مالی هم بسیار مهم است و البته ساماندهی و داشتن مدیریت مالی هم به نوبه خود بسیار مهم ضروری است. مدیریت در کار بسیار مهم است. مراکز متعدد قرآنی در کشور باید شورا داشته باشند و با هم مشورت‌هایی داشته باشند و کارهای انجام شده بررسی و کاستی‌های هم تجزیه و تحلیل شوند و روی کارهای نشده برنامه‌ریزی کرد تا رونق و بهبودی در کار مشاهده کرد. «علی‌اکبر مؤمنی» از پژوهشگران مرکز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم گفت: نبود یک نهاد یا سازمان در کشور که بتواند تمام قرآن‌پژوهان و مراکز پژوهشی را شناسایی کرده، از آن‌ها حمایت کند و آن‌ها را با هم هماهنگ سازد، از معضلات و نقاط ضعف عرصه پژوهش‌های قرآنی است. ساماندهی کارهای پژوهشی قرآنی در وضعیت مناسبی قرار ندارد؛ یعنی در پژوهش موازی‌کاری و کارهای تکراری زیاد داریم. نبود یک سازمان یا تشکیلاتی که بتواند تمام مراکز پژوهشی را شناسایی کند تا آن‌ها را هماهنگ کند یا قرآن‌پژوهان را به درستی شناسایی کند، توانایی آن‌ها را بسنجد و از آن‌ها در جاهای مناسب توانایی‌هایشان استفاده کند از معضلات و نقاط ضعف در عرصه پژوهش‌های قرآنی است. در حال حاضر پژوهشگران با توجه به سلیقه خود کتاب و مقاله می‌نویسند و اکثر کارهای انجام شده در این عرصه کاربردی نیست و اثر چندانی روی زندگی مردم ندارد.  دکتر صدیقه مهدوی‌کنی: من فکر می‌کنم امر پژوهش در کشور ما متولی ندارد و به علت نبود ارتباط‌ کافی میان مراکز پژوهشی، موازی‌کاری بسیار صورت می‌گیرد و نیازهای جامعه در این پژوهش‌ها بررسی نمی‌شود وی تصریح کرد: بسیاری از پژوهش‌های قرآنی (به ویژه در حوزه نسبت به دانشگاه) به دلیل ضعف در حمایت‌های مالی از عمق لازم برخوردار نیست، دیر به نتیجه می‌رسد و یا اصلا به نتیجه نمی‌رسد. در حال حاضر مرکز فرهنگ و معارف قرآن قم مشغول تهیه دائرة‌المعارف قرآن کریم است که انتظار می‌رود به عنوان یک کتاب مرجع در جهان اسلام حرف اول را بزند. دکتر «صدیقه مهدوی‌کنی» از قرآن‌پژوهان نیز تأکید کرد: کمبود پژوهشکده‌های خاص علوم قرآنی، نبود ارتباط کافی میان مراکز پژوهشی، موازی‌کاری و مسائل مالی از مشکلات مهم ‌پژوهش‌های قرآنی در کشور ماست. من فکر می‌کنم امر پژوهش در کشور ما متولی ندارد و به علت نبود ارتباط‌ کافی میان مراکز پژوهشی، موازی‌کاری بسیار صورت می‌گیرد و نیازهای جامعه در این پژوهش‌ها بررسی نمی‌شود؛ آن‌قدر که ما در مباحث فقهی و حقوقی قرآن کار انجام داده‌ایم در مباحث اخلاقی قرآن کاری نشده است. نکته مهم دیگر این است که نیروهای باسواد زیادی وجود دارند که نیاز به آموزش روش پژوهش دارند و هم‌چنین حمایت‌های مالی هم مهم است و کارهای پژوهشی گروهی نیز باید بیشتر انجام ‌شود. «زهرا آقا‌محمد شیرازی» هم گفت: معمولا بودجه لازمه کار پژوهشی زیاد نیست و معمولا پژوهشگران در این زمینه مشکلات زیادی دارند و محققان با وجود کار تحقیقی، به خاطر مشکلات مالی توانایی چاپ و عرضه کار تحقیقی خود را ندارند که بیشتر این مشکلات مختص پژوهش‌های قرآنی نیست و در همه پژوهش‌ها وجود دارد. دکتر «فائزه عظیم‌زاده ‌اردبیلی» از پژوهشگران علوم قرآنی و معاون پژوهشی دانشگاه امام صادق(ع) در این باره گفت: از مشکلاتی که قرآن‌پژوهان در سطح کشور به آن مبتلا هستند این است که باید مرکزیت و مدیریت واحدی وجود داشته باشد تا پژوهشگران را تغذیه علمی، معنوی و مادی کند، چون براساس انتظاراتی که جامعه از قرآن‌پژوهان دارد، باید فعالیت و کار تحقیقی قرآن‌پژوهان منطبق و در راستای نیازهای جامعه باشد. ای کاش در وزارت علوم، تحقیقات و فنآوری، انجمن علمی قرآن کریم به شکل منسجم شکل می‌گرفت و با همکاری مؤسسه بانوان قرآن‌پژوه، تحقیقات و پژوهش‌های قرآنی ساماندهی می‌شد و تبادل اطلاعات و تبادل محققان انجام می‌شد و حمایت‌های مالی برای چاپ آثار محققان صورت می‌گرفت. «لاله افتخاری»، رئیس فراکسیون قرآن و عترت مجلس شورای اسلامی هم اظهار کرد: جایگاه پژوهش‌های قرآنی در کشور ما هنوز به وضعیت مطلوب نرسیده است و پژوهشگران قرآنی باید حمایت شوند. حوزه به طرف تربیت طلاب آگاهی رفت که در چند رشته مختلف اطلاعات کافی و وافی دارند و رو به علوم و فرهنگ قرآنی آوردند و توجه به ضرورت زمان داشتند و نیاز جامعه که بیشتر به فرهنگ قرآنی بود را سر لوحه کار خود قرار دادند. در عین حال علاوه بر تلاش‌هایی که از سوی حوزه و دیگر مراکز پژوهشی انجام شد هنوز به وضعیت مطلوب نرسیده‌ایم و باید از نظر ارائه مطالب و حمایت‌های لازم به حد مطلوب دست پیدا کنیم؛ یعنی هنوز به آن شکل که باید برای پژوهش و پژهشگر قرآنی حمایت‌های لازم را لحاظ نکرده‌ایم. 8 ــ ضعف نیروی انسانی در پژوهش‌های قرآنی «محمد‌علی هاشم‌زاده»، پژوهشگر، کتاب‌شناس قرآن گفت: لازم است به صورت تخصصی روی نیروی انسانی پژوهش، کار شود. من فکر می‌کنم در مراکز آموزشی و پژوهشی باید کار بیشتر انجام شود. خروجی‌های مراکز آموزشی و ‌پژوهشی حتی در مقاطع بالای تحصیلی فاقد توانایی لازم برای کارهای پژوهشی مهم و درخور توجه هستند. مراکز آموزشی و پژوهشی باید هم توسعه کیفی و کمی پیدا کنند تا روی نیروهای آموزشی کار شود و هدایت شوند تا امر ‌پژوهش ساماندهی شود. 9 ــ فقدان آموزش برای پژوهش و کار تحقیقی در حوزه: «خلیل منصوری» سردبیر نشریه قرآنی «نبأ» و نویسنده کتاب «شریعت در قرآن» گفت: در حوزه قرآن اولا هیچ آموزشی برای پژوهش و کار تحقیقی چه سیستماتیک و چه غیرسیستماتیک و ثانیا هدف تعریف شده‌ای برای این‌که روی قرآن کار شود وجود نداشت. بعد از انقلاب یک شکل دیگر در وضعیت آموزشی حوزه بوجود آمد. حوزه کارکردی آموزش بهتر شد تا منابع انسانی نظام هم تأمین شود. نیروهای متخصص و کارآمد برای بخش اجرایی نظام تربیت کند تا در خدمت کار نظام قرار گیرد؛ اما یک نگاه پژوهشگرانه به مباحث قرآن وجود نداشته است. 10 ــ فقدان آسیب‌شناسی در بخش پژوهش‌های قرآنی در جامعه حجت‌الاسلام و المسلمین «محمدجواد حاج علی اکبری» مسئول سازمان ملی جوانان گفت: شرایط کنونی ما در رابطه با پژوهش نیاز به آسیب‌شناسی دارد؛ زیرا نمونه‌هایی را که به عنوان پژوهش‌های قرآنی دیدم، با نوعی حرکت در سطح در تعامل بود و این موضوع علاوه بر این‌که برای پژوهش‌های قرآنی نوعی ابتذال پژوهشی است، با خود کلمه پژوهش هم هماهنگ نیست. 11 ــ انجام نشدن نیازسنجی در پژوهش‌های قرآنی «زهرا آقا‌محمد شیرازی»، نخستین تهیه‌کننده نرم‌افزار فرهنگ لغات قرآن با پنج ترجمه انگلیسی در این باره تصریح کرد: پژوهش‌ها و ‌پایان‌نامه‌های قرآنی چون بر اساس نیازسنجی صورت نمی‌گیرد با وجود این‌که در بیشتر مواقع با تلاش و زحمت زیادی انجام می‌گیرد، نتایج مطلوبی ندارد و مشکلی از مشکلات جامعه را حل نمی‌کند. به نظر من الان وضعیت پژوهش‌های قرآنی، وضعیت مناسب است، ولی خیلی بیش از این باید تلاش کرد؛ چون ما افراد زیادی داریم که در رشته‌های دیگر علوم پایه و انسانی تحصیل کردند و علاقه‌مند به پژوهش‌های قرآنی بین رشته‌ای هستند؛ اما چون تخصص استفاده از جزئیات مفاهیم و واژه‌های قرآنی و همچنین زمان لازم برای فراگیری علوم پایه و مقدماتی استفاده از علوم قرآنی را ندارند، به پژوهش‌های بین‌رشته‌ای رجوع نمی‌کنند و در این زمینه باید ارتباطی بین محققان علوم پایه و دیگر رشته‌ها با محققان علوم قرآنی برقرار شود.  علی‌اکبر مؤمنی: باید هماهنگی‌ای بین مراکز پژوهشی و قرآن‌پژوهان یا پژوهشگران برقرار شود. مراکز و سازمان‌های مربوط باید با هم هماهنگ باشند و پل ارتباطی بین پژوهشگران باشند وی تأکید کرد: بیشتر پژوهش‌های قرآنی چون بر اساس نیازسنجی صورت نمی‌گیرد، با وجود این‌که در بیشتر مواقع زحمت زیادی کشیده می‌شود؛ اما نتایج مطلوبی را ندارد به‌خصوص در مورد پایان‌نامه‌های قرآنی، باید نیازسنجی دقیقی توسط اساتید حوزه و دانشگاه صورت گیرد تا دانشجویان را به آن سمت سوق دهند تا تحقیقی که انجام می‌شود برای جامعه مفید و قابل اجرا باشد. متأسفانه در آن حدی که انتظار است پژوهشگران توانایی استفاده از منابع دست اول را ندارند، از طرفی انگیزه لازم را که لازمه اول کار تحقیقی است ندارند. چون من فکر می‌کنم با وجود انگیزه قوی در پژوهشگران، آن‌ها می‌توانند خیلی از مشکلات را حل کنند. دکتر «فائزه عظیم‌زاده ‌اردبیلی» از پژوهشگران علوم قرآنی و معاون پژوهشی دانشگاه امام صادق(ع) گفت: نداشتن روش علمی و واحد در تحقیق، نبود نهاد پشتیبان، شناسایی‌نشدن نیازها و اولویت‌های پژوهشی، نبود ارتباط میان محققان و مراکز پژوهشی، نبود بانک اطلاعاتی محققان، مسائل مالی و ... از مشکلات ‌پژوهشگران قرآنی است که با تأسیس یک انجمن علمی قرآن در سطح بین‌المللی حل خواهد شد. هر پژوهشگری با توجه به امکاناتی که در اختیار اوست باید در حل مشکلات پژوهشگران قدمی بردارد بنابراین به خاطر وظیفه‌ای که احساس می‌کردم، دفتر مطالعات و تحقیقات قرآن کریم را در حوزه معاونت پژوهشی دانشگاه امام صادق (ع) تأسیس کردم که با همکاری همکاران و اساتید زبده توانستیم بیش از 70 نفر از بانوان متخصص و قرآن‌پژوه را شناسایی و برای آن‌ها کارگاه‌های تحقیقاتی «روش تحقیق در قرآن کریم»، برگزار کنیم و همین‌طور طرح‌های قرآنی را در دست تهیه داریم که تعدادی زیر چاپ و تعدادی در حال تهیه است. راه‌کارها و توصیه‌ها آن‌چه ملاحظه شد، مشکلات، ضعف‌ها و چالش‌های پیش روی قرآن‌پژوهان این دیار بود. اما برخی از صاحب‌نظران در کنار برشمردن ضعف‌ها و مشکلات، به ارائه راه‌کارها و توصیه‌هایی برای برون‌رفت از این چالش‌ها و مشکلات پرداختند که البته نسبت به بررسی ضعف‌ها دارای حجم کمتری است که این امر مسلما جزو خصایل ماست که بیشتر از آن‌که پیشنهادی برای حل مشکلات داشته باشیم، تنها به ذکر ضعف‌ها می‌پردازیم. اما راه‌حل‌های برخی از صاحب‌نظران: 1 ــ تعامل میان حوزه‌های مختلف قرآن‌پژوهی «علی طهماسبی» از پژوهشگران قرآنی در مورد راه‌کارهای پژوهش‌های قرآنی گفت: باید میان پژوهشکده‌ها و دانشکده‌های علوم قرآنی، حوزه‌ها، مراجع قانون‌گذاری و اجرایی، تعامل وجود داشته باشد به‌طوری‌که مشکلات و نیازهای جامعه شناخته شود، جهت پژوهش اعلام شود و نتایج این پژوهش‌ها در فرآیندی تعریف شده ‌پس از سنجش توسط یک نهاد در اختیار بخش قانونگذاری و اجرایی قرار گیرد.  علی طهماسبی: اعتقاد من این است که باید فرضا در حوزه کاری خودم (حقوق)، میان دانشگاه‌ها مخصوصا تحصیلات تکمیلی در بخش پایان‌نامه‌ها و تعیین موضوعات و مراجع قانون‌گذاری و مراجع اجرایی یک تعامل حساب‌شده وجود داشته باشد و مشکلات و نیازها در حوزه‌های اجرایی مورد بررسی قرار گیرد وی افزود: اعتقاد من این است که باید فرضا در حوزه کاری خودم (حقوق)، میان دانشگاه‌ها مخصوصا تحصیلات تکمیلی در بخش پایان‌نامه‌ها و تعیین موضوعات و مراجع قانون‌گذاری و مراجع اجرایی یک تعامل حساب‌شده وجود داشته باشد، مشکلات و نیازها در حوزه‌های اجرایی مورد بررسی قرار گیرد، مشکلات یافت‌شده را به دانشگاه‌ها ارجاع دهند و نقاط مجهول و طالب کار و پژوهش را که برای آن‌ها روشن نیست به دانشگاه‌ها منتقل کنند و دانشگاه‌ها این موضوعات را محور و موضوع پایان‌نامه‌ها قرار دهند. هم‌چنین قانون‌گذار برای تهیه لوایح با توجه به نیاز جامعه به مشکلات عینی و موجود،‌ نارسایی‌ها و کمبودها را به دانشگاه‌ها منتقل کند تا به طور میدانی به دنبال پاسخ و راه کاری برای آن‌ها باشد. 2 ــ تأسیس بانک اطلاعاتی ‌پژوهش‌های قرآنی «علی‌اکبر مؤمنی» از پژوهشگران مرکز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در ارائه راه‌حلی برای معضلات قرآن‌پژوهی گفت: باید هماهنگی‌ای بین مراکز پژوهشی و قرآن‌پژوهان یا پژوهشگران برقرار شود. مراکز و سازمان‌های مربوط باید با هم هماهنگ باشند و پل ارتباطی بین پژوهشگران باشند. بسیاری از پژوهشگران و دانشجویان نمی‌دانند روی چه زمینه‌ای کار کنند؟ چه کارهایی تاکنون انجام شده است؟ برای کار تحقیقی باید به کجا مراجعه کنند؟ به چه منابع و مراجعی رجوع کنند؟ به چه صورت به منابع دسترسی پیدا کنند؟ در این زمینه نیز نبود یک بانک اطلاعاتی که اطلاعات مناسب را ارائه دهد و یا خلأ نشریه‌ای که در این زمینه به پژوهشگران در عرصه‌های مختلف یادشده اطلاعات مناسبی را ارائه دهد مشهود است. 3 ــ ارائه آموزش براساس نیاز «خلیل منصوری» سردبیر نشریه قرآنی «نبأ» نیز در ‌پاسخ به ارائه راه‌حل برای حل مشکل و ضعف پژوهش‌های قرآنی کشور گفت: زاویه دید ما باید نسبت به قرآن تغییر کند، باید آموزش‌ها بر اساس نیازها باشد. هدف آموزشی حوزه‌ها پیش از انقلاب آموزش برای تدریس و یا تبلیغ بود. آموزش برای این بوده که طلبه یا مبلغ شود و یا مرجع تقلید شود تا به عنوان مدرس در حوزه کار کند. نتیجه‌گیری آن‌چه گفته شد، محصول نظرات برخی از عالمان و قرآن‌پژوهان این دیار بود که خود از نزدیک در جریان کمبودها و ضعف‌ها و مسلما قوت‌های پژوهش‌های قرآنی در حوزه و دانشگاه هستند. اما عالمان حوزه‌های علمیه قرآن‌پژوهی، خصوصا تفسیر قرآن را در حوزه و اساتید دانشگاه هم علوم قرآنی را در دانشگاه‌ها قوی‌تر می‌دانند. فقدان حمایت‌های مادی و معنوی از سوی مسئولان، نبودن اساتید برجسته تفسیر در دانشگاه‌ها، فقدان متدولوژی علمی در پژوهش‌های حوزه و ... جملگی از مهم‌ترین عوامل ضعف در امر پژوهش‌های قرآنی ما هستند که مسلما می‌توان با مرتفع ساختن این ضعف‌ها و تبدیل آن‌ها به قوت، گام بسیار مهمی را در عرصه تقویت پژوهش‌های قرآنی این دیار برداشت.