مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

در کانون گفتمان سخن ما در زمینه روحانی بودن معراج نقد شده است که اینک اصل نقد و پاسخ می آید.

برادر ارجمند و فاضلم جناب آقای بابایی
سلام علیکم
من اگرچه خدمت شما معرفت ندارم و شما را تطبیق نمی کنم؛ اما بسیار بسیار تشکر می کنم از نوشته متین و مؤدبانه شما. با این که شما بر تمام سخنانم نقد نوشتید، اما بسیار لذت بردم. جزاکم الله خیرا. از توضیحات شما در زمینه جابه جایی مطالب نیز تشکر می کنم.
به هر حال اگر من در اینجا مطلبی می نویسم، تنها برای این است که سهمی در افزایش نشاط علمی در این کانون داشته باشم. البته نمی دانم که آیا کار درستی می کنم یا نه؛ ولی به هر حال تلقی من این است که ان شاء الله شما با پاسخ های متین و در عین حال مؤدبانه و همدلانه اتان جلوی این را که مبادا سخنان من باعث گمراهی کسی شود، می گیرید. اگرچه من هر آنچه را می نویسم، حجت میان خود و خدا احساس می کنم و درست می دانم.
من نمی دانم شما چطور شیوه نقل قول را اعمال می کنید؛ لذا من سخن خود را در ذیل میان پنج ستاره قرار می دهم تا از مطالب شما و نقل قول های من از سوی شما متمایز شود.
*****************************************************************
نقل قول:
پاسخ: به نظر می رسد، چون چیزی به نام سدرة المنتهی در زمین وجود ندارد، باید آن در آسمان البته نه آسمان مادی بلکه آسمان معنوی و مجرد بوده باشد و بر این اساس باید عبارت «زاغ البصر» هم معنای حسی و مادی نداشته باشد و کنایه از واقعی بودن رؤیت پیامبر باشد و نه خیالی و غیر واقعی بودن آن. 

من فکر می کردم که بهشت، بهشت مادی است (البته در این که شامل نعمات معنوی هم می شود شکی نیست). و تا حالا (و البته هم اکنون نیز) فکر می کردم بهشت هم اکنون آفریده شده است و سدرة المنتهی در آن است بنابراین فکر می کردم آن مادی است. آیا شما نظری غیر از این دارید؟ (همان طور که شما نیز به صراحت قرآن اعتقاد دارید تعابیر قرآن کریم از زندگی اخروی طوری است که از آن مادی بودن بهشت (یعنی مادی و روحانی بودن آن، چون در روحانی بودن آن معمولا اختلافی نیست) استفاده می شود.)

*****اولاً، بسا فکر شما درست باشد؛ اما من فکر می کنم که بهشت مادی و مانند این دنیا نیست. قرائنی که از آیات قرآن به دست می آید، حاکی از این است که بهشت و نعمت های بهشتی متفاوت از این نعمت های مادی و دنیوی است. برای مثال در قرآن آمده است که در بهشت شراب است، اما مست نمی کند و عقل را نمی زداید. یا آب و شیر بهشتی فاسد شدنی نیست. چنان می نماید که خدا برای تقریب به ذهن نعمت های بهشتی را به نعمت های دنیوی تشبیه کرده است و درک قاصر ما از عالم آخرت موجب شده است که خداوند اینچنین سخن بگوید. به نظر می رسد، وضعیت ما در این دنیا نسبت به آخرت مشابه وضعیت جنین در شکم مادر نسبت به دنیاست. چگونه می توان این دنیا را برای جنین توصیف کرد؟  جز این که این دنیا را ب دنیای جنین تشبیه کرد؛ اما بیان ما برای جنین کجا و حقایق دنیوی که بعد از تولد آنها را مشاهده خواهد کرد، کجا؟
ثانیاً، من چیزی که اجمالاً می فهمم این است که نعمت های بهشتی مانند نعمت های دنیوی نیست. به علاوه تصور می کنم، درک لذت و الم به عهده روح است؛ چنان که وقتی روح از جسم خارج می شود یا تعلق آن از جسم رها می شود، دیگر لذت و المی درک نمی شود. نیز می اندیشم، اگر ما قادر باشیم، لذت های معنوی و روحی را درک کنیم، هرگز آن را بر لذات جسمی ترجیح نمی دهیم. یعنی مرتبه لذت روحی از لذت جسمی برتر است؛ بنابراین چه اشکالی دارد که گفته شود، لذت در عالم آخرت به جهت متعالی بودن، واسطه جسم را نیاز ندارد و معاد روحانی است؟
ثالثاً، در آیات مربوط به قیامت قرائن صارفه ای که وجود دارد، مانع از این می شود که معنای حقیقی و مادی آنها را اراده کنیم. روشن است که خداوند از الفاظ بشری یعنی عرب عصر نزول برای بیان حقایق اخروی استفاده کرده است و بشر و عرب این الفاظ را برای مادیات و دنیویات وضع کرده و به کار می برده است. تردیدی نیست که بشر و اهل زبان از چیزی که با آن سر و کار ندارد، تصوری ندارد و تا از چیزی تصوری نداشته باشد، لفظی را برای آن قرار نمی دهد. همین که خدواند از الفاظ این جهانی و دنیوی برای بیان جهان دیگر استفاده کرده خود قرینه مهمی است بر این که حقایق آن جهان مادی و مانند این جهان نیست. به علاوه همان طور که ذکر شد، حسب مورد قرائن صارفه فراوانی در آیات قیامت به چشم می خورد که ما را ناگزیر می سازد، آیات را بر معنای مجازی حمل کنیم، نه معنای حقیقی.*****

نقل قول:
ثالثاً، بهشت با توصیفاتی که از آن در قرآن شده نباید، به معنای مادی و این دنیایی اش حمل کرد. در قرآن قراینی وجود دارد که حاکی است، بهشت مانند باغ های این دنیا نیست. برای مثال در قرآن آمده است که عرض بهشت به اندازه آسمان ها و زمین است یعنی همه هستی را دربر گرفته است؛ حال آن که باغ های این دنیا محصور به دیوارهای معین و مشخصی است و نامحدود نیست. 

آیا سخن شما اینست که معاد روحانی است و جسمانی نیست؟

*****به نظر می رسد، طی مطالب قبل به این سؤال پاسخ داده شد.*****

نقل قول:
ثانیاً، تمام مواردی را که شما فرمودید، در حالتی صورت گرفته است که آدمی چندان تعلقی به جسم مادی خود نداشته و به تعبیری جسم مادی خود را خلع کرده است. اگر بفرمایید، پیامبر پس از خلع بدن به معراج رفتند و بنابراین از بدن مادی خود برای رؤیت عالم معنا و غیب استفاده نکردند، سخن قابل قبولی است. براین اساس چه ضرورتی دارد، بدنی که از آن هیچ استفاده ای نمی شود، همراه برده شود. آیا همراه بردن آن عبث نیست؟ 

حرف من اینست که اگر این طور توصیف کنیم باید بگوییم پیامبر در تمام عمرش(بعد از بعثت) در معراج بوده چون در تمام آن مدت عوالمی بر او آشکار بوده. همراه بردن بدن خود از معجزات پیامبر ما می باشد و آیه ی دیگری از آیات الهی است. به علاوه فرضا یک مرتاض به خاطر اینکه تعلق مادی به جسمش نداشته توانسته کار های غیر عادی بکند. اما مگر بالاخره جسمش در آن کارها دخالت نداشته؟ به عنوان مثال شخصی که به جسمش تعلق مادی زیادی ندارد می تواند در هوا معلق باستد. آیا بالاخره مگر این جسم او نیست که در هوا معلق است؟

*****اولاً، اگر حالت وحی و خلسه را معراج بنامیم، باید گفت: پیامبر معراج های فراوانی داشته است؛ چنان که به خاطر دارم، در برخی روایات برای پیامبر معراج های فراوانی را یاد کرده اند. به این ترتیب وقتی که پیامبر مثل سایر افراد حالت عادی داشته است، در معراج نبوده و وقتی به حالت وحی و خلسه فرو می رفته، به نوعی به معراج می رفته است.
ثانیاً، به تصور من وقتی روح از تهذیب و قوت معنوی خود برخوردار شود، در عالم مادی می تواند، تصرف کند که معلق کردن جسم در هوا و مانند آن از جمله تصرفات روح در عالم مادی است. در اینجا دیگر جسم هیچ واسطه عمل نیست، روح به طور مستقل در عالم مادی تصرف می کند.*****

نقل قول:
پاسخ: سخن نویسنده نیز همین است که پیامبر برای رؤیت فرشتگان نیازی نداشته است که بدن خود را از جایی به جایی منتقل کند و بنابراین باید گفت: پیامبر آن عوالم را می تواند، در عالمی مانند عالم رؤیا یا عالم خلسه دیده باشد. به این ترتیب باید گفت: معراج در اینجا به معنای حسی و مادی نبوده است، بلکه به معنای روحی و غیر مادی بوده است. 

اگر آنجا( در پست قبلی) واضح ننوشته ام عرض می کنم که سخن من آن بود که کمی قبل آمد:
حرف من اینست که اگر این طور توصیف کنیم باید بگوییم پیامبر در تمام عمرش(بعد از بعثت) در معراج بوده چون در تمام آن مدت عوالمی بر او آشکار بوده و دیگر اصلا نیازی نبود که معراج دیگری صورت بگیرد و خداوند آن را به طور خاص در قرآن بیاورد.

*****اولاً، چه اشکال دارد، آنچه در روایات به طور خاص از معراج پیامبر سخن رفته است، چنین تفسیر کنیم که سبب زبانزد شدن آن این نبوده است که پیامبر هیچ وقت به معراج نمی رفته است و چون یک بار به معراج رفت، از آن سخن گفته شد؛ بلکه این بوده است که در این معراج پیامبر حقایقی را مشاهده کرده است که در معراج های دیگر هرگز مشاهده نکرده بود.
چنان که درباره فترت وحی نیز نظیر این سخن مطرح است. چنان نبوده است که هیچگاه وحی قطع نشود و پیوسته استمرار داشته باشد. طبیعی است که وحی هر چند وقت یکبار صورت می گرفته است و میانگین سوره های قرآن نشان می دهد که به طور متوسط حدود دو تا چند ماه میان وحی ها فاصله می شده است. سبب زبانزد شدن فترت وحی این بوده است که پیامبر به مشرکان مکه وعده کرده بود، فردا جواب سؤال آنها را با دریافت وحی می آورد؛ اما چهل روز فاصله شد و این امر موجب شد که مقوله ای به نام فترت وحی زبانزد شود.
ثانیاً، در قرآن سخن از معراج پیامبر یعنی به آسمان رفتن جسم پیامبر نیست. تنها در سوره نجم آمده است که پیامبر جبرئیل را در سدرة المنتهی دیده است و این دلیل قاطعی نیست که جسم پیامبر هم به سدرة المنتهی رفته است. طی سوره نجم گفته شده است که پیامبر دو بار جبرئیل را دیده است: یکبار در افق همین آسمان مادی در سمت مشرق که طبیتعاً با تمثل جبرئیل به صورت محسوس اتفاق افتاده است؛ چنان که برای حضرت مریم چنین شد و بار دوم در آسمان معنوی و مجرد که احتمالاً در عالم خلسه بوده است. *****

در کانون گفتمان قرآن سخن اینجانب مبین بر روحانی بودن معراج پیامبر نقد شده است که اینک آن نقد و پاسخ ما آورده می شود.

با عرض سلام خدمت مدیر محترم انجمن

اینک برخی از نکات ناظر به سخن شما در ذیل به عرض می رسد:
سخن مدیر محترم انجمن: «عجیب است. شما که همیشه حرف از روان بودن قرآن می زنید و می فرمایید آیات قرآن باید برای همه قابل فهم باشد (که من هم این را در حد خودش قبول دارم) چه طور این دفعه به همین راحتی از کلمات واضحی چون بصر، رای، سدرة المنتهی صرف نظر کردید؟ (ترجیح می دهم در این مورد بیشتر توضیح ندهم و گرنه حرف بسیار است)
پاسخ: به نظر می رسد، چون چیزی به نام سدرة المنتهی در زمین وجود ندارد، باید آن در آسمان البته نه آسمان مادی بلکه آسمان معنوی و مجرد بوده باشد و بر این اساس باید عبارت «زاغ البصر» هم معنای حسی و مادی نداشته باشد و کنایه از واقعی بودن رؤیت پیامبر باشد و نه خیالی و غیر واقعی بودن آن.

سخن مدیر محترم انجمن: «این که می فرمایید معراج مادی برای آسمان مادی معنا دارد چند اشکال دارد:
1. با این توصیف حتما موضوعات غیر مادی هم فقط برای موضوعات غیر مادی معنا دارد. یعنی اگر این طور حساب کنیم رفت و آمد فرشتگان به زمین که آیات آن با کمال صراحت در قرآن آمده است هم بی معنی است (یادآوری می کنم که شما فرموده اید آیات قرآن همان است که هست و همان معنی را می دهد که برای یک عرب 1400 سال پیش درک می شده، نه کمتر و نه بیشتر) چون فرشتگان از عالم غیر مادی اند و این عالم مادی است. (در این مورد هم به همین چند جمله قناعت می کنم )
2. اشکال دوم اینست که چه کسی گفته آن آسمان غیر مادی بوده؟ در حالی که هم آیات قرآن موارد مادی را بیان می کند و هم روایات مبنی بر ورود پیامبر به بهشت موید این مطلب است.
3. به علاوه شما فرموده اید عوالم غیبی که رسول الله دیده اند در عالم مادی نیست. بله اما مگر آن حضرت وقتی روی زمین بوده اند عوالم غیبی را نمی دیدند؟ آیا آن زمان هم در عالم ماده نبوده اند؟ مگر زمانی که وحی بر حضرت نازل می شد ایشان در زمین نبودند؟ و مگر در آن زمان جبرئیل را نمی دیدند؟
پاسخ: اولاً، به نظر می رسد، چون فرشتگان مادی و جسمانی نیستند، بنابراین رفت و آمد آنان به زمین نیز نباید بر رفت و آمد مادی و جسمانی حمل شود؛ بلکه باید بر تأثیرگذاری فرشتگان بر عالم مادی حمل گردد؛ همچنان که وقتی از آمدن خدا سخن می رود، مراد آمدن و حرکت کردن مادی نیست.
ثانیاً، باید توجه داشت که در آیات سوره نجم سخن از معراج و بالارفتن پیامبر به آسمان نیست؛ بلکه سخن از این است که او جبرئیل را در سدرة المنتهی دیده است و طبیعی است که او برای رؤیت و دیدن آن حاجتی برای رفتن به آسمان مادی نیست. به خصوص آن که سدرة المنتهی در آسمان مادی وجود ندارد.
ثالثاً، بهشت با توصیفاتی که از آن در قرآن شده نباید، به معنای مادی و این دنیایی اش حمل کرد. در قرآن قراینی وجود دارد که حاکی است، بهشت مانند باغ های این دنیا نیست. برای مثال در قرآن آمده است که عرض بهشت به اندازه آسمان ها و زمین است یعنی همه هستی را دربر گرفته است؛ حال آن که باغ های این دنیا محصور به دیوارهای معین و مشخصی است و نامحدود نیست.

سخن مدیر محترم انجمن: «این که فرمودید انسان با کمی جدا شدن از زمین دچار کمبود هوا و مرگ می شود. به نظر می رسد مفهوم عالم ماده برای شما درست روشن نیست. چون تخصص من این نیست زیاد وارد جزئیات نمی شوم اما عرض می کنم: مگر همین امروزه نیستند کسانی که در نتیجه ی ریاضتهای طولانی توانسته اند وابستگی خود به عوامل جسمانی تا حد بسیار زیادی کاهش دهند و مدتهای طولانی غذا نخورند یا مدت های طولانی در زیر خاک و بدون اکسیژن زنده باقی بمانند. تازه برای آدم های معمولی هم داریم. مگر در همین زلزله ی بم یک نوزاد ضعیف چندین روز پس از زلزله سالم از زیر آوار بیرون نیامد یا آن پیرمرد ضعیف پس از 13 (سیزده) روز زنده از زیر آوار بیرون نیامد؟ حالا چه طور است که یک شب بدون هوا ماندن برای پیامبر عظیم الشانی که عادت داشته روزهای متوالی گرسنگی بکشد و جسم خود را از وابستگی های مادی در بالاترین درجه ی آن برهاند سخت آمده است؟ به علاوه ما اصلا بحث شما در مورد عیر مادی بودن فضایی که پیامبر در آن بوده زیر سوال بردیم. (دقت شود که نمی گویم فرشتگان یا نعوذ بالله خداوند مادی هستند) »
پاسخ: اولاً، بهتر است، در سخن گفتن هیچ بی احترامی به مخاطب نشود و حالت احساسی پیدا نکند. شما فرمودید:«به نظر می رسد مفهوم عالم ماده برای شما درست روشن نیست. » فرض بر این که نویسنده مفهوم عالم ماده را نداند و فضل شما بیش تر باشد و شما بهتر بدانید، ذکر این که تو نمی فهمی، شاید درست نباشد. اگر مرقوم می فرمودید: به نظر می رسد، مادی بودن عالم منافاتی با زنده بودن آدمی در جو بالای زمین ندارد، به کسی بر نمی خورد و شما استدلال خود را بیان می فرمودید.
ثانیاً، تمام مواردی را که شما فرمودید، در حالتی صورت گرفته است که آدمی چندان تعلقی به جسم مادی خود نداشته و به تعبیری جسم مادی خود را خلع کرده است. اگر بفرمایید، پیامبر پس از خلع بدن به معراج رفتند و بنابراین از بدن مادی خود برای رؤیت عالم معنا و غیب استفاده نکردند، سخن قابل قبولی است. براین اساس چه ضرورتی دارد، بدنی که از آن هیچ استفاده ای نمی شود، همراه برده شود. آیا همراه بردن آن عبث نیست؟

سخن مدیر محترم انجمن: «تازه اگر قرار بود این مسائل غیر مادی باشند دیگر چه نیازی به رفتن به معراج بود؟ مگر پیامبر از همین زمین قادر به دیدن فرشتگان نبوده اند؟ یا خداوند نمی توانست آن عوالم را در خواب به حضرت نشان دهد؟ و اگر این طور بود که دیگر اسم آن معراج نبود.»

پاسخ: سخن نویسنده نیز همین است که پیامبر برای رؤیت فرشتگان نیازی نداشته است که بدن خود را از جایی به جایی منتقل کند و بنابراین باید گفت: پیامبر آن عوالم را می تواند، در عالمی مانند عالم رؤیا یا عالم خلسه دیده باشد. به این ترتیب باید گفت: معراج در اینجا به معنای حسی و مادی نبوده است، بلکه به معنای روحی و غیر مادی بوده است.
پنهان نماند که اهل زبان نوعاً الفاظ را برای عالم ماده وضع و استعمال می کنند و لذا وقتی آن برای عالم ماده استعمال می شود، بر معنای مادی و حسی حمل می شود؛ اما وقتی برای عالم غیر ماده مثل رؤیت فرشتگان و عوالم غیب استعمال می گردد، این خود قرینه ای صارفه تلقی می شود و معنای الفاظ را از حسی به غیر حسی برمی گرداند.

سخن مدیر محترم انجمن:
«از چــاه تاریــک جــهان ، بر حبل قرآن چـنگ زن
کای یوسف آخر بهر تو ، این حبل در چاه آمده»
پاسخ: همان طور که شما اشاره فرمودید، نویسنده برخی از حقایق را نمی فهمد، در اینجا نیز نفهید که شما به چه منظور این شعر را شاهد آوردید.
با تشکر

در کانون گفتمان قرآن درباره روحانی یا جسمانی بودن معراج پیامبر سؤال شده و پاسخ داده شده است که معراج آن حضرت هم جسمانی و هم روحانی بوده است؛ حال آن که این نظر مردود است که در جواب می‏گویم معراج ، جریان عروج پیامبر(صلى‌الله‌علیه‌وآله) به آسمان است که تعدادى از آیات قرآن ، آن را بازگو کرده است . براساس آیه نخست سوره اسراء ، خداوند پیامبر(صلى‌الله‌علیه‌وآله)  را در آغاز شب ، از مسجدالحرام به سوى مسجدالاقصى در بیت المقدس حرکت داده و آنگاه به همراهى جبرئیل به آسمان عروج کرده است .
سفر پیامبراکرم(صلى‌الله‌علیه‌وآله) از مکه به بیت المقدس ، جسمانى و روحانى بوده است و ادامه سفر ایشان به آسمانها نیز بنا به عقیده اکثر علماى شیعه ، جسمانى و روحانى بوده است . از احادیث و آیات استفاده مى شود که هدف از معراج پیامبر(صلى‌الله‌علیه‌وآله) سه چیز بوده است.

قرآن کریم درباره معارج پیامبر به آسمان ها و مشاهده هاى آن حضرت مى فرماید : «و بار دیگر او ]جبرئیل[ مشاهده کرد ، نزد سدرة المنتهى ، که جنت المأوى در آن جا است ، در آن هنگام که چیزى ]نور خیره کننده اى[ سدرة المنتهى را پوشانده و چشم او هرگز منحرف نشد و طغیان ننمود ، او پاره اى از آیات و نشانه هاى بزرگ پروردگارش را مشاهده کرد .»(نجم ،13ـ18)

نقد
اولاً آیه سوره اسراء تنها از حرکت شبانه پیامبر از مسجد الحرام به مسجد الاقصی سخن گفته است و هیچ سخنی از معراج نگفته است. آیه سوره اسرا چنین است:
سُبْحَانَ الَّذِی أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِّنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الأَقْصَى الَّذِی بَارَکْنَا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیَاتِنَا إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ البَصِیرُ
فقط آیات سوره نجم بر معراج قابل تطبیق است. به نظر می رسد، نقل قول شفاهی که حاکم بر روایات بوده است، موجب شده است که این دو با هم بیامیزد. ترتیب نزول سوره های قرآن نشان می دهد که معراج پیامبر در اوایل دوره مکی و اسراء در اوآخر این دوره واقع شده است؛ چون سوره نجم از اولین سوره های نازله و سوره اسراء از سوره هایی است که در مکه نازل شده است.
ثانیاً در سوره نجم هیچ دلیلی بر جسمانی بودن معراج پیامبر نیست. آیات سوره نجم چنین است:
وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَى
عِندَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَى
عِندَهَا جَنَّةُ الْمَأْوَى
إِذْ یَغْشَى السِّدْرَةَ مَا یَغْشَى
مَا زَاغَ الْبَصَرُ وَمَا طَغَى
لَقَدْ رَأَى مِنْ آیَاتِ رَبِّهِ الْکُبْرَى
ثالثاً معراج جسمانی برای آسمان جسمانی و مادی معنا دارد؛ نه برای آسمان معنوی و غیر مادی. تردیدی نیست که عوالم غیبی که پیامبر دیده است، در آسمان مادی نیست و فرشتگان نیز در آسمان مادی قرار ندارند و گرنه باید کسانی که به آسمان و کرات سفر می کنند، فرشتگان را دیده باشند.
رابعاً معراج جسمانی با جسم مادی امکان ندارد و قدری که آدمی از زمین جدا شود، دچار کمبود هوا و مرگ می گردد.
نتیجه این باید معراج پیامبر روحی باشد و رؤیت های او نیز عبارت از رؤیت های برزخی و مثالی از قبیل رؤیا باشد.