محورهای پژوهشی در علوم اسلامی
•
4. محورهاى پژوهشى در علوم اسلامى
در هر پژوهشى از جمله در پژوهشهاى اسلامى ممکن است، یکى از این موارد «مسئله»، «موضوع» و «متن» محور قرار بگیرد و گردآورى و پردازش اطلاعات بر محور آنها صورت بگیرد؛ به این ترتیب، سه نوع پژوهش پدپد مىآید:
1. مسئلهپژوهى،
2. موضوعپژوهى
3. متنپژوهى.
4. 1. مسئلهپژوهى
پژوهشى را که محور آن یک یا چند سؤال علمى مشخصى باشد که تاکنون دانشمندان به آنها هرگز پاسخندادهاند یا اگر پاسخ دادهاند، پاسخها قانعکننده نیست، «مسئلهپژوهى» یا «پژوهش مسئلهمحور» مىگویند.
یکى از نمونههاى پژوهشهاى مسئلهمحور پژوهش درباره تعارض میان فلسفه نسخ و محدودیت دوره نسخ به دوره 23 ساله نزول قرآن است.
توضیح آن که از سویى فلسفه نسخ در قرآن رعایت مصالح و شرایط عصرى دانسته شده و اظهار گردیده است که نخست، آیهاى حاوى حکمى شرعى متناسب با مصالح و شرایط موجود نازل مىشد و مردم به آن عمل مىکردند. پس از مدتى که آن مصالح و شرایط تغییر مىکرد، آیهاى متضمن حکم شرعى دیگر متناسب با مصالح و شرایط جدید نازل مىگردید و بر مردم لازم بود، به حکم شرعى جدید عمل کنند.
از سوى دیگر گفته مىشود، دوره نسخ به همان مدت 23ساله نزول قرآن محدود است و پس از آن احکام اسلام ثابت است و هیچ تغییرى در آنها رخ نخواهد نمود. در اینجا سؤال پاسخنیافتهاى وجود دارد و آن این است که مگر مصالح و مقضیات در همان دوره 23ساله نزول قرآن تغییر مىکرده است؟ اگر همواره مصالح و مقتضیات تغییر مىکند، آیا مىتوان گفت: نسخ آیات قرآن امرى دائمى است؟
ویژگی‌های مسئلهپژوهى
الف. مسبوق بودن به سؤال علمى: محور چنین پژوهشى سؤال علمى است و آن سؤالى است که از تتبّع و تدبّر برخیزد، نه از جهل و عدم مطالعه. باید دانست که سؤال دو نوع است: سؤال جاهلانه و سؤال عالمانه. سؤال جاهلانه سؤالى است که نوعاً آن را عوام مطرح مىکنند و معمولاً در آثار موجود پاسخهاى روشنى براى آن وجود دارد؛ اما سؤال عالمانه سؤالى است که براى علماى متتبّع مطرح مىشود و چنان است که آنان تاکنون یا به آن سؤال توجه نکردهاند و یا اگر توجه کردهاند، پاسخى براى آن نیافتهاند و یا اگر پاسخى یافتهاند، آن را قانعکننده نمىدانند. چنان که آشکار است، سؤال علمى زمانى براى عالم و پژوهشگر مطرح مىشود که مهمترین آثار مربوط به یک موضوع را مطالعه کرده و به مطالب و مباحث آنها اشراف علمى پیدا کردهباشد؛ بنابراین آنان که در طرحهاى پژوهش خود بدون مطالعات کافى سؤالاتى را مطرح مىکنند که نوعاً پاسخ آنها داده شده و از این رهگذر نوع پژوهش خود را «مسئلهمحور» معرفى مىکنند، بیراهه مىروند. سؤال علمى اغلب وقتى اظهار وجود مىکند که پژوهشگر بر اثر مطالعات فراوان و عمیقِ آثار مختلف با تعارض و اختلاف اقوالى مواجهه مىشود و مىخواهد با پژوهش صحت و سقم آنها را روشن سازد.
ب. معدود و مرتبط بودن سؤالات: در پژوهشهاى مسئلهمحور یک یا چند سؤال مشخص وجود دارد که تمام مباحث پژوهش بر محور آنها سامان پیدا مىکند، نه سؤالات فراوان و ریز و درشت و احیاناً بىربط به یکدیگر. سؤالات پژوهشهاى مسئلهمحور دو دستهاند: سؤالات اصلى و سؤالات فرعى. معمولاً سؤالات اصلى یک یا چند سؤال معدود و کلىاست و سؤالات فرعى از تجزیه و تحلیل سؤالات اصلى و کلى به دست مىآید. بههمینرو پاسخ به سؤال یا سؤالات اصلى درگرو پاسخ به سؤالات فرعى خواهد بود.
ج. داشتن فرضیات: در پژوهشهاى مسئلهمحور ایجاب مىکند، پژوهشگر به پاسخهاى خامى که آنها را «فرضیات» مىخوانند، دست یافته باشد و انتظار است که آنها را در فرم طرح تحقیق گزارش نماید.
تردیدى نمىتوان داشت که پژوهش مسئلهمحور مهمترین نوع پژوهش است؛ زیرا اغلب از رهگذر آن نظریات نو پرداخته مىشود و مرزهاى دانش مىگسترد؛ بههمینرو آنان که رسالت پژوهش را نظریهپردازى و گسترش مرزهاى دانش مىدانند، اساساً تحقیقى را که مسئلهمحور نباشد، پژوهش نمىخوانند.
4. 2. موضوعپژوهى
گاهى محور پژوهش یک موضوع مشخصى است که اطلاعات مربوط به آن در یک یا چند اثر به طور پراکنده وجود دارد و پژوهشگر قصد دارد، آن اطلاعات را یکجا و مرتب سازد و به بررسى آنها پردازد؛ بدون آن که لزوماً درباره موضوع، مطالعات قبلى گستردهاى انجام داده و بر مباحث آن اشراف علمى پیدا کرده باشد و نیز بدون آن که لزوماً در طى مطالعهاش بر روى آن موضوع با سؤالاتى علمى معینى مواجه گردیده باشد. چنین پژوهشى را باید «پژوهش موضوعمحور» یا «موضوعپژوهى» نامبردار ساخت. برخى از نمونههاى موضوعپژوهى عبارتاند از:
آداب حسنه از نظر قرآن،
آراى اختصاصى علامه طباطبایى در «تفسیر المیزان»،
اسباب النزول در مجمع البیان.
4. 3. متنپژوهى
گاهى محور پژوهش یک متن معین است و پژوهشگر قصد دارد، آن را تصحیح یا ترجمه یا شرح و یا نقد کند. این نوع از پژوهش را مىتوان «پژوهش متن محور» یا «متنپژوهى» نامید؛ چون در آن محور متن معینى با تبویب و ترتیب مشخصى است و هر بحث و مطلبى باید بر محور آن مطرح شود.
شمارى از پژوهشهاى متن محور عبارتاند از:
ترجمه و نقد و بررسى بخشهایى از آثار آندروریپین،
تحقیق و تصحیح کتاب «سرّالخطاب فى تفسیر الکتاب»،
نقد و بررسى کتاب «الوحدة الموضوعیة فى القرآن الکریم».
یادآورى: بسا در یک پژوهش موضوعمحور یا متنمحور به سؤالاتى علمى نیز پرداخته شود؛ منتها آن سؤالات محور مباحث و مطالب نیست و لذا به موجب وجود آن سؤالات در چنین تحقیقاتى نمىتوان آنها را «مسئلهپژوهى» دانست.
متأسفانه ملاحظه مىشود، گاهى متولیان پژوهش در مراکز آموزش عالى این سه محور تحقیقى را از یکدیگر متمایز نمىسازند و با تقلید کورکورانه از فرمهاى طرح تحقیق مرسوم در پژوهشهاى میدانى از دانشجویان علوم قدیم از جمله دانشجویان الهیات و معارف اسلامى الزاماً مىخواهند که حتى براى پژوهشهاى موضوعمحور یا متنمحور بیان مسئله و فرضیه داشته باشند.