مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

گفتنی است، مقاله ای از اینجانب با عنوان «تفسیر معناشناسانه آیه محکم و متشابه» در بهار 1387 در شماره 16 مجله پژوهش دینی منتشر شد و پس از آن همکار گرامی جناب آقای دکتر غلامحسین اعرابی اظهار داشتند که ملاحظاتی راجع به محتوای این مقاله دارند. اینجانب نیز کمال استقبال را به عمل آوردم و عرض کردم، نقدی بر آن مرقوم بفرمایید و من برای انتشار آن پی گیری لازم را معمول خواهم کرد. ایشان هم لطف کردند و نقدی با عنوان «نکات باریک تر از مو (ملاحظاتی بر مقاله تفسیر معناشناسانه آیه محکم و متشابه)» نوشتند که در تابستان 89 در شماره 20 همین مجله انتشار یافت.

من نخست، چکیده و نتایج اصل مقاله و نقد آن را می آورم و آنگاه ان شاء الله پاسخ نقد ایشان را در چند قسمت می نویسم. امیدوارم این شیوه علمی، الگویی برای مواجهه با نظریات علمی در جامعه دانشگاهی باشد. در همینجا اعلان می کنم،‌ اگر همکار محترم جناب آقای دکتر اعرابی پاسخی درباره نقد اینجانب داشته باشند، آن را با کمال میل و احترام و قدردانی در وبلاگ حاضر منتشر خواهم ساخت.

به هر حال آنچه اینک به عنوان قسمت اول پاسخ نقد می آید، چکیده و نتایج اصل مقاله است که به اینجانب تعلق دارد و نیز چکیده و نتایج نقد مقاله اینجانب که به همکار محترم آقای دکتر غلامحسین اعرابی متعلق است.

1. چکیده و نتایج مقاله «تفسیر معناشناسانه آیه محکم و متشابه

الف. چکیده: تفسیری که در این مقاله از آیه محکم و متشابه قرآن به دست داده می‌شود، به روش معناشناسی است و در آن سعی بر این است که معنای واژگان و عبارات از رهگذر نحوه کاربرد آ‌ن‌ها در جملات مشابه کشف‌ گردد. واژگان و تعابیر کلیدی که در اینجا معناشناسی‌شده‌اند، عبارت‌اند از: فتنه، تأویل، متشابه، راسخون، علم، ایمان و زیغ. حاصل بررسی این است که مراد از «فتنه» عذاب اخروی و «آیات‌ متشابه»، آیات ‌قیامت و «تأویل این آیات» ‌تحقق‌ خارجی آنهاست و «راسخان در علم» عبارت از مؤمنان به کتاب آسمانی و «زائغان» عبارت از مشرکان مکه ‌‌است.

ب. نتایج:‌ مفاد آیه آل عمران این است که در قرآن دو دسته از آیات وجود دارد: آیات محکم و آیات متشابه. محکمات آیاتی است که الفاظ در آن‌ها به همان معنای معهود مخاطبان استعمال شده و در آن‌ها از حقایق معهود دنیوی سخن رفته است و تأویل و تحقق خارجی آن‌ها در همین دنیا وجود دارد؛ از این رو کافران مفاد این آیات را انکار نمی‌کردند و دنبال تأویل و تحقق خارجی چنین آیاتی نبودند؛ چون تأویل و تحقق خارجی آن‌ها را به وضوح می‌یافتند.

اما متشابهات آیاتی است که الفاظ درآن‌ها به‌معنایی غیر معهود مخاطبان به‌کار رفته و در آن‌ها از حقایق نامعهود از قبیل زقوم سخن گفته شده‌است و تأویل و تحقق‌خارجی آن‌ها در این دنیا وجود ندارد؛ از این جهت کافران مفاد این آیات را انکار می‌کردند و تأویل و تحقق خارجی آن‌ها را در همین دنیا طلب می‌کردند؛ اما مؤمنان در عین حالی که به‌ تأویل این آیات علم نداشتند، به آن ایمان داشتند و اعتراف می‌کردند که پروردگارا تو مردم را در روزی که شکی در تحقق آن نیست، گرد می‌آوری و خلف وعده نمی‌کنی.

مهم‌ترین ادله‌ای که بر اختصاص علم تأویل متشابهات به خدا دلالت دارد، به این قرار است:

اولاً، در عبارت «ابْتِغاءَ تَأْویلِهِ» طلب تأویل مذموم دانسته شده و از صفات کسانی معرفی گردیده است که در دلشان زیغ و میل به ضلالت است؛ لذا معنا ندارد که آن در ادامه از صفات راسخان در علم خوانده شود که مورد مدح قرار گرفته‌اند.

ثانیاً، در آیه آل عمران دو گروه معرفی شده است که یکی از آن‌ها کسانی‌اند که در دلشان زیغ و  میل به ضلالت است و طی عبارت «فَأَمَّا الَّذینَ فی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ» از آن‌ها سخن گفته شده است. تردیدی نمی‌توان داشت که گروه دوم راسخان در علم‌اند که طی عبارت «وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ» از آن‌ها سخن رفته است.

ثالثاً، گروه راسخان در علم، مؤمنان به تأویل متشابهات خوانده‌ شده‌اند و بی‌تردید ایمان به اموری تعلق می‌گیرد که علم به آن‌ها امکان ندارد.

رابعاً، چنان که از مقایسه سیاق آیه آل عمران و آیات متحدالموضوع دانسته می‌شود، مراد از تأویل متشابهات حقایق قیامت است که هنوز تحقق پیدا نکردند تا بشر بتواند به آن‌ها علم پیدا کند.

2. چکیده و نتایج مقاله «نکات باریک تر از مو»

الف. چکیده: در نوشته حاضر حاصل بررسی این است که مراد از فتنه، عذاب آخرت و متشابه منحصر در آیات قیامت و تأویل، تحقق خارجی آن‌ها نیست و زائغان هم مشرکان مکه نیستند؛ بلکه منافقان و برخی از اهل کتاب و دانشمندان سوء‌ و خلفا‌ء جور می‌باشند.

ب. نتایج: بر اساس مطالبی که در مورد مفاد آیه هفت آل عمران در مقاله حاضر آمده است، این نتایج به دست می‌آید:

1. در قرآن دو دسته از آیات وجود دارد: آیات محکم که به خاطر قاطعیت و قطعیتی که دارد، مفهومش مریب و ذو وجوه نیست و لذا زائغان نمی‌توانند، آن‌ها را دستاویز اهداف باطل خود قرار دهند و دسته‌ای آیات متشابه که می‌تواند ذووجوه و دارای مصادیق متعدد و محتمل باشد و برای فهم مراد واقعی از آن ها باید به آیات محکم ارجاع داده شوند؛ چرا که آیات محکم ام الکتاب هستند.

2. گرچه طبق نظر بعضی از مفسّران آیه هفت سوره آل عمران دلالت بر علم راسخان به تأویل آیات متشابه ندارد؛ اما دلالت بر عدم علم آنان نیز ندارد و علم راسخان، به تأویل آن‌ها از دلایل غیر قرآنی (از جمله روایات صحیحه) استفاده می‌شود.

3. واژه‌های کلیدی زیغ، اتباع، ابتغاء و تأویل دلالت می‌کنند، بر این که آیات متشابه دستاویز زائغان بوده است و در آینده نیز می‌تواند باشد.

4. به یقین «زائغان» شامل منافقان و علمای سوء و ... است و از مشرکان مکه انصراف دارد؛ زیرا سوره آل عمران مدنی است و روایات ذیل آیه مؤید این معناست.

5. به هیچ وجه جمله «فیتبعون ما تشابه...» را نمی‌توان به معنای «فینکرون» گرفت. متابعت غیر از انکار است؛ به علاوه مشرکان مکه اهل انکار همه قرآن بودند؛ نه اهل متابعت و پیروی.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

لینک های مرتبط:‌  نقد نظری درباره آیات متشابه؛  بطون و متشابه در نظر علامه طباطبایی؛  پاسخ به سئوالاتی درباره آیه محکم و متشابه؛ ائمه عالمان به تأویل آیات متشابه؟؛  پاسخ به چند سؤال درباره بطن و تأویل آیات قرآن؛ پاسخ به سئوالی درباره روش تفسیری قرآن به قرآن؛  معناشناسی باطن و تأویل قرآن؛  معنای تفسیر و تأویل و تنزیل و ظاهر و باطن