خشونت ورزی، ریشه دین گریزی
•
بسیار شنیده می شود که حتی یک نفر در خانواده مذهبی، تقیدی به دین نشان نمی دهد و برای مثال، نماز نمی خواند و حتی به کلی از دین اعراض می کند و منکر خدا و قیامت و پیغمبر و قرآن می شود. دو سئوال مهم در اینجا مطرح است، یکی این که چرا چنین می شود؟ و دیگری این که حال باید چگونه با این افراد رفتار کرد؟ آیا باید بر آنان سخت گرفت و آنان را از کمک های خود محروم ساخت؟ و از خانه بیرون کرد؟ و آنان را به کتک گرفت؟
این سئوال در سطح خانواده بسیار مورد توجه است؛ اما در سطح جامعه نیز مطرح است؛ نظیر این که ما با افرادی که تقیدی به دین ندارند و یا جزو فرقه های مذهبی اسلامی مثل اهل سنت یا دراویش گنابادی یا غیر اسلامی مثل مسیحی ها و زرتشتی ها و بهایی ها هستند، چگونه باید تعامل داشته باشیم؟ آیا باید برای آنان محدودیت ایجاد کرد؟ و از حقوق اجتماعی اشان محروم ساخت؟ و امکان ادامه تحصیل یا استخدام در مؤسسات دولتی را از آنان سلب کرد؟ و حتی حق حیات را از آنان گرفت؟ و شرایط را چنان کرد که از کشور خارج شوند و در کشورهای دیگر زندگی کنند؟
گاهی دائره خشونت و بداخلاقی چنان تنگ می شود که افراد صاحب گرایش های سیاسی مخالف را هم شامل می شود. درباره آنان هم چنین سئوالاتی مطرح است که آیا حتی اگر افرادی گرایش متفاوت سیاسی داشتند، باید به تضییع حقوق اجتماعی آنان پرداخت؟ و آنان را از ادامه تحصیل و استخدام در مؤسسات دولتی محروم کرد؟
گاهی من نیز قربانی چنین خشونتی هستم. درباره من نیز این سئوال مطرح است که آیا باید افرادی به خود حق دهند، مثل منی را هم که دل در گروه عشق به خدا و دین او دارم، ولی تفسیرهای نامعقول از دین را برنمی تابم، به تضعیف ایمان دانشجویان متهم سازند؟ و پایان نامه هایم را غصب کنند؟ و تا جایی که می توانند، مرا از حقوق اجتماعی ام محروم سازند؟
پاسخ من به تمام این سئوالات منفی است. به باور من، نباید با خشونت ورزی و بداخلاقی با افراد دگراندیش و دگرباش رفتار کرد؛ زیرا مهم ترین ریشه دین گریزی مردم را نیز همین خشونت ورزی و بداخلاقی متولیان دین و دینداران می دانم. به باور من، مهم ترین ریشه دین گریزی مردم به خصوص جوانان، خشونت ورزی متولیان دین و دینداران است؛ چه در بعد نظری و با تئوریزه کردن خشونت و بداخلاقی به عنوان دین و چه در بعد عملی و با رفتار خشن و بدخلقی با مردم.
1. خشونت ورزی نظری و تفسیر خشن از دین
چند روز پیش بود که در یکی از شبکه های سیما مشاهده می کردم، یکی از روحانیان محترم عبارت «وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلَّهِ»(بقره، 193) را دلیل جواز جهاد ابتدایی می گرفت و آن را چنین معنا می کرد که «کافران را بکشید تا مسلمان بشوند». یکی از دانشجویان علوم قرآنی همین تفسیر از چنین آیه ای را شنیده بود که باعث شد، به کلی از دین دست بشوید. می گفت: «این چه دینی است که با دگراندیشان این گونه خشن رفتار می کند و حکم قتل آنان را صادر می نماید؟ من هرگز چنین دینی را نمی پسندم.»
همین روحانی محترم در اثر خود با تمسک به حدیث «باهتوهم» فرموده بود، رواست هرکه در دین نوآوری کند، به او بهتان زد و بدنام ساخت تا از رهگذر آن دین حفظ شود.
چنین تفسیر خشن و غیر اخلاقی از دین است که صورت دین و قرآن را زشت و مشوه می سازد؛ طوری که مردم عالم دین اسلام را با تروریسم و خشونت یکسان می گیرند و وقتی اسلام را در اینترنت جستجو می کنیم، با سربریدن دگراندیشان و کشتار انتحاری بی گناهان مواجه می شویم.
اما آیا چنین تفسیری از آیات قرآن و احادیث معصومان(ع) صحیح است؟ بی تردید پاسخ منفی است. تمام مشکل صاحبان چنین تفسیری از متون دینی این است که آنها را در سیاق مقالی و مقامی خود مطالعه نمی کنند؛ بلکه صدر و ذیل متون را می زنند و از زمان و مکانش منقطع می سازند و با تکیه بر پیش فرض ها و نظریات خودساخته اشان می فهمند.
برای مثال کافی است، همین عبارت قرآنی مذکور در همان سیاق و فضای تاریخی و جغرافیایی خودش مطالعه شود و معنای صحیح آن دریافت گردد. سیاق این عبارت چنین است:
وَ قاتِلُوا فی سَبیلِ اللَّهِ الَّذینَ یُقاتِلُونَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدینَ * وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَیْثُ أَخْرَجُوکُمْ وَ الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَ لا تُقاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ حَتَّى یُقاتِلُوکُمْ فیهِ فَإِنْ قاتَلُوکُمْ فَاقْتُلُوهُمْ کَذلِکَ جَزاءُ الْکافِرینَ * فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ * وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلا عُدْوانَ إِلاَّ عَلَى الظَّالِمینَ * الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ فَمَنِ اعْتَدى عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى عَلَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقینَ (بقره، 190-194)؛ و در راه خدا، با کسانى که با شما مىجنگند، بجنگید، و[لى] از اندازه درنگذرید؛ زیرا خداوند تجاوزکاران را دوست ندارد و هر جا بر ایشان دست یافتید، آنان را بکشید، و همان گونه که شما را بیرون راندند، آنان را بیرون برانید، [چرا که] آشوبگری از کشتن بدتر است، [با این همه] در کنار مسجد الحرام با آنان جنگ مکنید، مگر آن که با شما در آن جا به جنگ درآیند. پس اگر با شما جنگیدند، آنان را بکشید، که کیفر این کافران چنین است، و اگر بازایستادند، البته خدا آمرزنده مهربان است. با آنان بجنگید تا دیگر آشوبگری نباشد، و دین، مخصوص خدا شود. پس اگر دست برداشتند، تعرضی جز بر ستمکاران روا نیست. این ماه حرام در برابر آن ماه حرام است، و [هتک] حرمت ها قصاص دارد. پس هر کس بر شما تعدی کرد، همان گونه که بر شما تعدی کرده، بر او تعدی کنید و از خدا بترسید و بدانید که خدا با خداترسان است.
در نقد تفسیر پیش گفته از عبارت «وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلَّهِ» باید گفت:
اولاً، در سیاق عبارت مورد بحث، سخن از قتال یعنی جنگ با کسانی است که نزد مسجد الحرام بودند؛ یعنی در مکه می زیستند و مسلمانان مکه را مورد آزار(فتنه) قرار می دادند و آنان را از مکه اخراج کرده بودند؛ نه هر که بر دین دیگری غیر از اسلام است. آزار مشرکان مکه چنان بود که مسلمانان را واداشتند، به حبشه یا مدینه مهاجرت کنند. مشرکان مکه هواداران پیامبر(ص) را در شعب ابی طالب به مدت سه سال محصور کردند و اموال مسلمانانی را که از مکه هجرت کرده بودند، تصاحب نموده بودند. وقتی نیز مسلمانان به مدینه مهاجرت کردند، سر جنگ و خصومت داشتند و چند جنگ بدر و احد و خندق را برپا کردند.
این حکم تمام عقلای عالم است که اگر مردمی اینچنین مورد ستم و تعدی قرار گرفتند، از خود دفاع کنند و به مقابله با آنان برخیزند. بنابراین این آیه هرگز بر جهاد ابتدایی دلالت ندارد؛ بلکه بر جهاد دفاعی دلالت دارد که مورد پذیرش تمام عقلای عالم است.
ثانیاً، در سیاق عبارت مذکور آمده است که حتی به همین دشمنان مقاتل و محارب و شکنجه گر و غاصب اموال و اخراج کننده از خانه و کاشانه تعدی نکنید. خدا تعدی کردن به همین مردم را نیز دوست ندارد. توصیه شده است که درباره آنان به قوانین پایبند باشید و حرمت حرم و ماه های حرام را درباره آنان پاس دارید. هرکه این حرمت ها را هتک کند و بت پرست محاربی را بکشد، باید قصاص بشود. البته اگر هریک از آنان به شما تعدی کردند، مقابله به مثل کنید. مقابله به مثل هم امری عقلائی است.
ثالثاً، طبق استنباط مشهور، کافران بیش از دو راه پیش روی ندارند: یا مسلمان شوند یا این که کشته شوند؛ اما این تفسیر با سیاق آیه مربوط سازگاری ندارد؛ چون هم در آیه ای قبل از آن آمده است: «فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ (بقره، 192)؛ و اگر بازایستادند، البته خدا آمرزنده مهربان است». نیز در ادامه عبارت مورد بحث آمده است: «فَإِنِ انْتَهَوْا فَلا عُدْوانَ إِلاَّ عَلَى الظَّالِمینَ (بقره،193)؛ پس اگر دست برداشتند، تعرضی جز بر ستمکاران روا نیست». نیز پس از آن آمده است: «فَمَنِ اعْتَدى عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى عَلَیْکُمْ (بقره، 194)؛ پس هر کس بر شما تعدی کرد، همان گونه که بر شما تعدی کرده، بر او تعدی کنید».
این قرائن در این آیات به وضوح نشان می دهد، جنگ و قتال با کافران برای مسلمان کردن آنان نبوده؛ بلکه برای بازداشتن کافران از ظلم و فتنه و تعدی بوده است.
رابعاً، در آیاتی از سوره ممتحنه همین تفسیری که بیان شد، مورد تصریح قرار گرفته؛ آنجا که آمده است:
لا یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطینَ * إِنَّما یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذینَ قاتَلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ أَخْرَجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ وَ ظاهَرُوا عَلى إِخْراجِکُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ (ممتحنه، 8-9)؛ خدا شما را از کسانى که در [کار] دین با شما نجنگیده و شما را از دیارتان بیرون نکردهاند، باز نمىدارد که با آنان نیکى کنید و عدالت ورزی نمایید؛ زیرا خدا عدالت ورزان را دوست مىدارد. فقط خدا شما را از دوستى با کسانى باز مىدارد که در [کار] دین با شما جنگ کرده و شما را از خانههایتان بیرون رانده و در بیرونراندنتان با یکدیگر همپشتى کردهاند و هر کس آنان را به دوستى گیرد، آنان همان ستمگرانند.
در این آیات آمده است که خدا دوست دارد، مسلمانان به بت پرستانی که با آنان سر جنگ و آشوبگری ندارند، نیکی کنند و با آنان به عدالت رفتار نمایند. مفهوم مخالف آن این است که خدا نیکی نکردن به بت پرستان و به عدالت رفتار ننمودن با آنان را دوست ندارد. وقتی چنین باشد، خدا به طریق اولی کشتن آنان را دوست ندارد.
نیز در سوره مائده درباره بت پرستان مکه که در سال ششم هجرت، مسلمانان را از وارد شدن به شهر مکه و برگزاری حج بازداشتند، آمده است:
وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعِقابِ (مائده، 2)؛ نباید دشمنی مردمی که شما را از [ورود به] مسجد الحرام باز داشتند، شما را به تعدّى وادارد، و در نیکوکارى و پرهیزگارى با یکدیگر همکارى کنید، و در گناه و تعدّى همکاری نکنید، و از خدا پروا کنید که خدا سختکیفر است.
یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامینَ لِلَّهِ شُهَداءَ بِالْقِسْطِ وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلى أَلاَّ تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبیرٌ بِما تَعْمَلُونَ (مائده، 8)؛ اى کسانى که ایمان آوردهاید، براى خدا به داد برخیزید [و] به عدالت شهادت دهید، و البتّه نباید دشمنىِ مردمی شما را بر آن دارد که عدالت نکنید. عدالت کنید که آن به خداترسی نزدیکتر است، و از خدا بترسید که خدا به آنچه انجام مىدهید، آگاه است.
در این آیات تأکید شده، با بت پرستان مکه، علیرغم سابقه دشمنی اشان، بعد از آن که قرارداد صلح حدیبیه بسته شد، با آنان به نیکی و عدالت رفتار کنید؛ نه با گناه و تعرض.
در قرآن درباره نیکی با دگراندیشان اعم از بت پرستان و اهل کتاب، آیات بسیاری است که به همین اندازه بسنده می کنم.
من نمی دانم، ما چگونه می توانیم دینی را جهانی بدانیم و به جهان معرفی کنیم که برای کافر حق حیات قائل نیست. به خصوص آن که گاهی دامنه کفر را چنان می گستریم که اهل کتاب را هم در بر می گیرد و حتی گاهی کافر را شامل غیر شیعه هم می دانیم. گاهی نیز اصحاب خشونت دامنه کفر را به گرایش های سیاسی مخالف خود هم می گسترند و آنان را هم ترور می کنند. به موجب این دیدگاه، فقط اصحاب خشونت حق حیات خواهند داشت. اما آیا چنین تفسیر و تصویر خشنی از دین می تواند قابل پذیرش مردم جهان باشد و قابلیت جهانی شدن داشته باشد؟
2. خشونت ورزی عملی و رفتار غیر اخلاقی
یکی دیگر از مهم ترین ریشه های دین گریزی، خشونت ورزی عملی و رفتار ستمگرانه و غیر اخلاقی با دگراندیشان و دگرباشان است. بسیار پیش می آید که از من می پرسند، اگر در خانواده یا جامعه با افرادی مواجه شدیم که به دین و اعمال عبادی به ویژه نماز پایبندی ندارند و یا حتی فراتر از ان به کلی منکر خدا و قیامت و پیامبران و ائمه و قرآن هستند، چگونه رفتار کنیم؟ آیا آنان را به اجبار وادار به نماز و دیگر اعمال دینی و عبادی کنیم؟ آیا با آنان بداخلاقی کنیم و زندگی را بر آنان تنگ بگیریم و از حقوق خانوادگی یا اجتماعی محروم سازیم؟ و یا آنان را بزنیم و یا از خانه و جامعه برانیم و تبعید کنیم؟ و یا آنان را بکشیم؟
پاسخ من منفی است. من آن چنان که از آیات و روایات می فهمم، با چنین کسانی نه تنها نباید بدرفتاری کرد و به حقوق اجتماعی آنان تعدی نمود؛ بلکه باید به آنان بیش از دیگران محبت کرد. با محبت و عشق ورزی است که می توان دیگران را به خدا و دین و نماز جذب کرد؛ نه با تندخویی و خشونت ورزی.
اساساً، ما در دیندار کردن مردم بیش از تبلیغ و موعظه و رفتار مؤدبانه و اخلاقی وظیفه ای نداریم. وظیفه ما بیش از وظیفه پیامبر(ص) نیست که خداوند به او فرمود، وظیفه تو فقط ابلاغ است؛ نه اکراه و اجبار؛ چنان که آمده است:
وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فِی الْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمیعاً أَ فَأَنْتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّى یَکُونُوا مُؤْمِنینَ (یونس، 99)؛ و اگر پروردگار تو مىخواست، قطعاً هر که در زمین است همه آنها یکسر ایمان مىآوردند. پس آیا تو مردم را ناگزیر مىکنى که بگروند؟
قُلْ یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَکُمُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنِ اهْتَدى فَإِنَّما یَهْتَدی لِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّما یَضِلُّ عَلَیْها وَ ما أَنَا عَلَیْکُمْ بِوَکیلٍ (یونس، 108)؛ بگو: «اى مردم، حقّ از جانب پروردگارتان براى شما آمده است. پس هر که هدایت یابد به سود خویش هدایت مىیابد، و هر که گمراه گردد به زیان خود گمراه مىشود، و من بر شما نگهبان نیستم».
فَذَکِّرْ إِنَّما أَنْتَ مُذَکِّرٌ * لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ (غاشیه، 21-22)؛ پس تذکّر ده که تو تنها تذکّردهندهاى. بر آنان سیطره ندارى (نباید آنان را مجبور کنی)
وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِجَبَّارٍ فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ یَخافُ وَعید (ق، 45)؛ و تو به زور وادارنده آنان نیستى؛ پس به [وسیله] قرآن هر که را از تهدید [من] مىترسد پند ده.
وظیفه پیامبر(ص) نه تنها در دوره مکی که در ضعف قدرت بود، فقط موعظه و ابلاغ بود، در دوره مدنی نیز که اقتدار سیاسی داشت، بیش از این وظیفه نداشت؛ چنان که سوره های مدنی بقره و آل عمران آمده است:
إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ اْلإِسْلامُ وَ مَا اخْتَلَفَ الَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ إِلاَّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ وَ مَنْ یَکْفُرْ بِآیاتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَریعُ الْحِسابِ * فَإِنْ حَاجُّوکَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِیَ لِلَّهِ وَ مَنِ اتَّبَعَنِ وَ قُلْ لِلَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ وَ اْلأُمِّیِّینَ ءَ أَسْلَمْتُمْ فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَیْکَ الْبَلاغُ وَ اللَّهُ بَصیرٌ بِالْعِبادِ (آل عمران، 19-20)؛ در حقیقت، دین نزد خدا همان تسلیم خدا شدن است، و کسانى که کتابِ [آسمانى] به آنان داده شده، با یکدیگر به اختلاف نپرداختند، مگر پس از آن که علم براى آنان [حاصل] آمد، آن هم به سبب حسدى که میان آنان وجود داشت، و هر کس به آیات خدا کفر ورزد، پس [بداند] که خدا به زودی به حسابشان رسیدگی می کند. پس اگر با تو به محاجّه برخاستند، بگو: «من خود را تسلیم خدا نمودهام، و هر که مرا پیروى کرده [نیز خود را تسلیم خدا نموده است]» و به کسانى که اهل کتابند و به مشرکان بگو: «آیا تسلیم شده اید؟» پس اگر تسلیم شوند، قطعاً هدایت یافتهاند، و اگر روى برتافتند، فقط رساندنِ پیام بر عهده توست، و خداوند به [امور] بندگان بیناست.
لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ فقد استَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى لاَ انْفِصامَ لَها وَ اللَّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ (بقره، 256)؛ در دین هیچ اجبارى نیست، و راه از بیراهه به خوبى آشکار شده است. پس هر کس به طاغوت کفر ورزد، و به خدا ایمان آورد، به یقین، به دستاویزى استوار، که آن را گسستن نیست، چنگ زده است، و خداوند شنواىِ داناست.
یک بزرگواری که پیوسته خشونت ورزی را تئوریزه می کرد، پس از رأی نیاوردن کاندیدای مورد تأییدش فرمود: «پس از هشتاد سال به این رسیدم که سر مسأله این است که اصلاً این عالم برای این آفریده نشده که همه به زور به سعادت برسند و اصلاح بشوند».
3. راز نهی از خشونت ورزی در دین
راز این که در قرآن از خشونت ورزی برای دیندار کردن مردم نهی شده، این است که اساساً گوهر دین عشق به حقیقت قدسی و تسلیم قلبی او بودن است و عشق و تسلیم قلبی هم با اقبال و میل قلب حاصل می شود؛ نه با اجبار و اکراه.
امام صادق(ع) فرمود: «هل الدین الا الحبّ؛ آیا دین جز محبت داشتن به خداست؟» (خصال شیخ صدوق، 21)
نیز در قرآن آمده است:
أَ فَغَیْرَ دینِ اللَّهِ یَبْغُونَ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ (آل عمران، 83)؛ آیا جز دین خدا را مىجویند؟ با آن که هر که در آسمان ها و زمین است از روی میل و از روی اکراه سر به فرمان او نهاده است، و به سوى او بازگردانیده مىشوند.
تسلیم از روی میل به انسان ها که مختارند، اختصاص دارد و تسلیم از روی اکراه به غیرانسان ها نظیر گاوان و خران تعلق دارد. نباید پنداشت که انسان ها را نیز رواست به مانند گاوان و خران با اکراه و اجبار تسلیم کرد.
اجبار کردن مردم به دینداری جز فاسد شدن قلب و لجاجت و کینه ورزی و دشمن تراشی هیچ ثمری ندارد. بسا پیش می آید که الزام و اجبار کردن به دینداری باعث فساد اخلاق می شود و رذائل اخلاقی بسیاری را در نفوس افراد پدید می آورد که کینه ورزی، ریاکاری، دروغ گویی، تندخویی و حرمت شکنی از آن جمله است. این در حالی است که اساساً دین آمده است تا انسان ها را اخلاقی کند؛ نه این که اخلاق آنان را فاسد سازد. رسول خدا(ص) فرمود: «إنما بعثت لأتمم مکارم الأخلاق؛ من برانگیخته شدم که مکارم اخلاق را به اتمام برسانم» (بیهقی، السنن الکبری، 10/ 102)
با خشونت ورزی و بداخلاقی نه تنها نمی توانیم بی دینان را دیندار کنیم؛ بلکه باعث می شویم، دینداران را هم بی دین نماییم. بسا پیش می آید که یک مذهبی و نمازخوان با مشاهده رفتار خشن و ستمگرانه متدینان نسبت به اساس دین و نماز دچار تردید می شود و می گوید: اگر دین و نماز فایده داشت، اینان را آدم می کرد که به دیگران با خشونت و ظلم رفتار نکنند.
واقعاً، ما چگونه وقتی سست دینان یا ناهمدینان را از حقوق اجتماعی اشان محروم می کنیم، می توانیم برای دینداری فضیلت و مزیت تعریف کنیم و در مقام ترویج و تبلیغ دین به دیگران برآییم؟ متأسفانه خشونت ورزی برخی از کسانی که لباس دین به تن کرده اند، تا آنجا کشیده می شود که حتی یک انسان فرهیخته و متدین را به سبب گرایش سیاسی متفاوت پدرش از تحصیل یا استخدام محروم می کنند. آیا اینان با چنین کاری می توانند از دینداری دفاع کنند؟ چه کسی جذب دینی می شود که متولیان آن، افراد را از حقوق اجتماعی اشان محروم می سازند؟
هرگز معقول نیست، کسی را به دلیل سستی اش در دینداری یا بی دینی او از حقوق اجتماعی اش نظیر تحصیل و استخدام محروم کرد یا مجازات نمود. این نتیجه ای جز منفور کردن دین و دینداران ندارد. در هر جامعه ای مجازات به مواردی اختصاص دارد که کسی به حقوق دیگری تعدی کرده باشد. دینداری یا بی دینی افراد با تضییع حقوق دیگران ملازمه ندارد که مجازات داشته باشد. بر این اساس، حکم قتل مرتد نیز نمی تواند ناظر به دین برگشتی افراد باشد که جنبه شخصی دارد؛ بلکه باید ناظر به تعدی به حقوق دیگران باشد. اگر چنین باشد که ما مجاز باشیم، کسانی را به دلیل ناهمدینی از حقوق اجتماعی اشان محروم کنیم، چگونه ما می توانیم، به تضییع حقوق اجتماعی مسلمانان در کشورهای ناهمدین اعتراض کنیم؟ یک بام و دو هوا بودن که هرگز معقول نیست.
اقناع یک امر شخصی است. یک کسی قبول می کند و قانع می شود که یک دین خوب است؛ اما کس دیگری قبول نمی کند و قانع نمی شود. همیشه هم این طور نیست که از روی لجاجت باشد. برخی واقعاً به اقناع لازم نمی رسند که یک دین بر حق است. آیا می توان به موجب آن، او را مجازات کرد و حتی حق حیات را از او گرفت؟
کدام بت پرست را نزد پیامبر اسلام(ص) آوردند و او دستور داد: سر از تنش جدا کنند؟ مگر او نبود که وقتی ملاحظه کرد، ابوجهل حق بت پرستی را نمی دهد، بر در خانه او رفت و حق او را از او مطالبه کرد؟ مگر طی سوره هایی که در مکه و خطاب به بت پرستان نازل شده، درباره همین بت پرستان توصیه نمی شود، به یتیمان و مساکین رسیدگی کنید و برده آزاد نمایید؟
فَلاَ اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ * وَ ما أَدْراکَ مَا الْعَقَبَةُ * فَکُّ رَقَبَةٍ * أَوْ إِطْعامٌ فی یَوْمٍ ذی مَسْغَبَةٍ * یَتیماً ذا مَقْرَبَةٍ * أَوْ مِسْکیناً ذا مَتْرَبَةٍ (بلد، 11-16)؛ و نخواست از گردنه بالا رَوَد! و تو چه دانى که آن گردنه [سخت] چیست؟ بندهاى را آزادکردن، یا در روز گرسنگى، طعامدادن: به یتیمى خویشاوند، یا بینوایى خاکنشین.
آیا در این آیات خطاب به بت پرستان گفته می شود، به یتیمان و مساکین مسلمان رسیدگی کنید و برده مسلمان آزاد نمایید؟ یا گفته می شود، به همان یتیمان و مساکین خود رسیدگی کنید و همان بردگان خود را آزاد نمایید؟
به همین ترتیب، هرگز موجه نیست، خداوند در روز بازپسین، چنین کسی را که به حقانیت اسلام نرسیده است، مجازات کند؛ چون او حجت دارد. خواهد گفت: خدایا من با این عقلی که به من دادی، با همه بررسی ها نتوانستم در دنیا درک کنم که تو هستی و قیامتی هست و من لازم است به قرآنی که به محمد(ص) دادی و دستوراتی که او داده است، عمل کنم. آیا خدا به او می گوید: تو غلط کردی که قانع نشدی؟ برو توی جهنم؟ مگر جز این است که خداوند هرکسی را به اندازه عقلش تکلیف و مجازات می کند؟ مگر جز این است که امام باقر(ع) فرموده است: «إنما یداقّ الله العباد فی الحساب یوم القیامة على قدر ما آتاهم من العقول فی الدنیا؛ خدا بندگان را در حسابرسی روز رستاخیز به اندازه خردهایی که در دنیا به آنان داده، دقت می کند» (برقی، 1/ 195). حال خداوند به کدام جرم می تواند چنین کسی را که نتوانسته است، نسبت به حقانیت دین اسلام قانع شود، مجازات کند؟
تردیدی نمی توان داشت که خداوند از هرکسی می خواهد آنچه را که به عقل خود خوب می داند، مورد عمل قرار دهد و از آنچه به عقل خود بد می داند، پرهیز نماید. صدای خدا همان صدای عقل و وجدان ماست. خدا هرگز از یک بودائی یا مسیحی که از اسلام بی خبر است، هرگز نمی خواهد، نماز بخواند و روزه بگیرد و حج برود؛ چون عقل او نسبت به انجام این مناسک هیچ حکمی ندارد؛ اما از او می خواهد راست بگوید و عدالت بورزد و احسان کند و امانت دار باشد و از دروغ و ظلم و خست و خیانت پرهیز نماید؛ چون حسن و قبح این افعال با عقل قابل فهم است.
به باور من گوهر دین اخلاق و عقلانیت است و هر عملی که خالی از اخلاق و عقلانیت باشد، دینی نیست و لو از کسانی سر بزند که لباس دین به تن کرده باشند.