روش تحقیق با تأکید بر علوم اسلامی
•
این کتاب که ویرایش جدید آن در 1386 و در قطع وزیری در دانشگاه قم منتشر شده، به تعداد 553صفحه و شابک :1-14-8261-964-978 است و آن را از خود دانشگاه قم می توان تهیه کرد.
در مقدمه این کتاب چنین آمده است:
سپاس خدای را که انسان را آفرید و به او آنچه را نمی‌دانست، آموخت و بیان و نوشتن با قلم را به او یاد داد.
روش پژوهش برای آنان که هنوز به آن آشنا نشده‌اند، تیره و تار است و پرداختن به پژوهش بدون شناخت روش آن چندان با توفیق همراه نخواهد بود؛ از این رو، امروزه شناخت روش پژوهش جایگاه ارجمندی پیداکرده‌است.
نویسنده به این دلایل به تألیف این اثر در زمینه روش پژوهش با تأکید بر علوم اسلامی اهتمام ورزید که مشاهده می‌شد، از سویی بیش‌تر کتاب‌های روش تحقیق که تاکنون نوشته شده، در زمینه تحقیقات میدانی و علوم انسانی است؛ ازاین‌رو مطالب آنها بیش‌تر در همین زمینه است و در آنها کم‌تر به تحقیقات کتابخانه‌ای و اسلامی پرداخته‌شده‌است. یکه‌تازی این آثار برای برخی این تصور را به‌وجود آورده‌است که همه پژوهش‌ها باید در سبک و قالب تحقیقات میدانی به انجام برسد؛ برای مثال در برخی از مراکز آموزش عالی از پژوهشگران رشته‌های علوم قدیم و از جمله رشته‌های الهیات و معارف اسلامی خواسته می‌شود، همان فرم طرح تحقیق میدانی را برای پیشنهاد موضوع پژوهش خود تکمیل کنند و حتی در آن جامعه آماری، روش نمونه‌گیری و روش آماری تجزیه و تحلیل اطلاعات خود را مشخص نمایند. این در حالی است که قریب به اتفاق تحقیقات این پژوهشگران کتابخانه‌ای است و در آن چندان چنین مقولاتی مطرح نیست.
از سوی دیگر بیش‌تر کتاب‌های روش تحقیق موجود بر محور مسئله‌پژوهی طراحی شده‌است؛ از این رو در فرم‌های طرح تحقیق، الزاماً از پژوهشگر خواسته می‌شود که سؤالات و فرضیات خود را بیان کند؛ حال آن که در تحقیقات اسلامی لزوماً سؤالات و فرضیات جای طرح ندارد، مثل وقتی که نوع پژوهش آنان متن‌پژوهی است و برای نمونه تصحیح و تحقیق یک نسخه خطی یا نقد و بررسی یک کتاب را بر عهده دارند.
از دیگر سو تقریباً در هیچ‌یک از کتاب‌های روش تحقیق برخی از مباحثی که در این اثر آمده، به شکلی منسجم و متناسب با تحقیقات اسلامی به چشم نمی‌خورد؛ نظیر: طراحی تحقیق، شیوه بهره‌گیری از رایانه، شیوه‌های پردازش اطلاعات، چگونگی انشای مطالب و صفحه‌آرایی، چگونگی برگزاری سمینارها و دفاعیه‌ها.
نیز در هریک از کتاب‌های روش تحقیق موجود برخی از اطلاعاتی که برای پژوهشگران کتابخانه‌ای لازم است، فراهم نیامده‌است. برای نمونه بعضی از کتاب‌ها به کتاب‌شناسی اختصاص یافته‌اند و بعضی دیگر ویژه شیوه بهره‌گیری از کتابخانه‌اند و برخی درباره شیوه نگارش‌اند و مباحثی جز آنها را ندارند؛ اما در این مجموعه سعی شده‌است، همه اطلاعات مورد نیاز پژوهشگر گردآوری‌شود.
خلاهای یادشده در زمینه روش تحقیق در علوم اسلامی موجب شد، ویرایش اول این اثر که با عنوان «روش تحقیق کتابخانه‌ای با تأکید بر علوم اسلامی» منتشر شده بود، پس از انتشار مورد استقبال بسیار قرار بگیرد تا آنجا که به چاپ سوم رسید. این استقبال نویسنده را بر آن داشت که به تجدید نظر در مطالب و ساختار آن اهتمام ورزد. تغییراتی که از رهگذر این تجدید نظر به هم رسید، عبارت از این بود که در مطالب قبلی ویرایش کلی و اساسی صورت گرفت و بسیاری از مباحث افزوده شد و حجم آن از حدود 200صفحه به متجاوز از 500 صفحه بالغ شد.
این کتاب در چاپ اول مشتمل بر پنج فصل با عناوین کلیات، طراحی تحقیق، گردآوری مطالب، اندیشه‌ورزی بر روی مطالب و نگارش مطالب بود و در این چاپ به اقتضای فراگیری کاربری رایانه و استفاده از آن در تحقیق در فصل دوم، بخشی به نام «بهره‌گیری از رایانه» افزوده شد. نیز فصل ششمی با عنوان «گزارش پژوهش» در زمینه سمینارهای شش‌ماهه و پیش دفاع و جلسه دفاع اضافه شد. همین طور به منظور آن که همه انواع روش‌های تحقیق در علوم اسلامی یادشده باشد، از روش تحقیق میدانی و آماری نیز سخن رفته‌است. این تغییرات و بازنگری‌های کلی که در ویرایش نخست صورت گرفته، به کلی آن را به اثر جدیدی مبدّل کرد و ایجاب نمود که عنوان آن نیز متناسب با این تغییرات و بازنگری‌ها تغییر پیدا کند؛ به همین رو عنوان «روش تحقیق با تأکید بر علوم اسلامی» برای آن برگزیده شد.
در اینجا در خصوص این ویرایش چند نکته درخور ذکر است:
1. در زمینه قواعد املا و نشانه‌گذاری، در چاپ اول، کتاب نگارش و ویرایش نوشته احمد سمیعی مبنا قرار گرفته و احیاناً موارد اختلافی آن با دیگر آثار در پاورقی یاد شده‌بود. جهت آن این بود که شیوه آن در میان کتاب‌های آموزش و پرورش و بسیاری از مراکز انتشاراتی مرسوم شده بود؛ اما در این چاپ سعی شده است، حتی الامکان شیوه فرهنگستان زبان و ادب فارسی ملاک قرار گیرد، مگر در مواردی که دلیل روشنی برای آن ملاحظه نمی‌شود؛ مثل پیوسته‌نویسی «ها»ی جمع؛ چون هیچ فرقی میان آن و «تر» و «ترین» که نظر فرهنگستان بر جدانویسی آن است، دیده نمی‌شود. در این اثر «ها»ی جمع نیز مانند «تر» و «ترین» جدا نوشته شده است.
2. در ذکر مشخصات آثار در پاورقی‌ها و کتاب‌نامه سعی شده است، شیوه‌ای که در دانشگاه‌ها به پیروی از دانشگاه‌های خارجی معمول شده‌است و از آن به شیوه «شیکاگو» تعبیر می‌شود، رعایت شود.
3. در این اثر مطالب دیگر آثار به جهت یکپارچگی و اختصار با دخل و تصرف و اضافات و تلخیص نقل شده‌است؛ به همین رو داخل گیومه آورده نشده‌است.
4. مطالبی که در این اثر به کتابی ارجاع داده نشده، از نویسنده و حاصل تجارب و تأملات اوست. البته سعی شده است، حتی الامکان از ذکر دیدگاه‌های شخصی خودداری شود و یا اگر در مواردی ذکر دیدگاه شخصی مناسب می‌نموده است، تلاش شده است، دیدگاه‌های مشهور نیز بیان شود.
در این جا بجاست از همه همکارانی که مرا به نحوی در تهیه و تنقیح این اثر یاری بخشیدند، سپاس‌گزاری کنم؛ به ویژه از همکار فاضل حجة الاسلام و المسلمین آقای دکتر احمد عابدی که اثر را به طور کامل مطالعه کردند و نکات شکلی و محتوایی ارزشمندی را در جهت بهتر شدن آن یادآور شدند. نیز قرآن‌پژوه برجسته حجة الاسلام و المسلمین سید محمد علی ایازی که این اثر را مرور و اصلاحاتی را پیشنهاد کردند. همین طور همکار ارجمند آقای دکتر ابراهیمی که مطالب مربوط به روش تحقیق میدانی را مطالعه و یادداشتی را در این زمینه مرقوم کردند.