مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

متنی که اینک می آید، چهارمین قسمت پاسخ به سئوالی است که راجع به وجوه برتری اسلام بر ادیان دیگر با تکیه بر آیات قرآن، از اینجانب پرسیده شده بود. در قسمت اول، سهله و سمحه بودن شریعت اسلام و در قسمت دوم، تکثرگرایی اسلام و در قسمت سوم، از دو ویژگی برجسته اسلام بحث می شود؛ یکی مبارزه با خرافه ها، یعنی باورهای دینی خلاف واقع، نظیر فرشته پرستی، ستاره پرستی و بت پرستی، و دوم، مبارزه با سنت های باطل، مثل رها کردن و راندان والدین از خود، ارتکاب زنا و فحشاء، کودک کشی و آدم کشی، کم فروشی، مال یتیم خوری، نرسیدن به خویشان و بیچارگان و راه ماندگان، اسراف، تکبر ورزیدن بر مردم، پیمان شکنی، بدرفتاری با همسران و تعرض به اموال آنان.

2. 4. مبارزه با خرافه پرستی

اسلام به بت پرستی، ستاره پرستی و فرشته پرستی مبارزه کرد. گفتنی است که پرستش بت و ستاره و فرشته مشرکان قریش از فرهنگ بین النهرین سرچشمه گرفته بود. آنان ستارگان را نماد فرشتگان می دانستند و فرشتگان را دختران خدا می پنداشتند و به ازای آنها بت هایی را در زمینه ساخته بودند و به پرستش آنان می پرداختند؛ به این امید که آنان برایشان نزد خدا شفاعت کنند. در قرآن، این باور توهمی تلقی شده است که خود مشرکان ساخته بودند و شفاعت فرشتگان جز به اذن خدا دانسته نشده است. نمونه ای از آیات قرآن در این زمینه از این قرار است:

أَ فَرَأَیْتُمُ اللاَّتَ وَ الْعُزَّى * وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْرى‏ * أَ لَکُمُ الذَّکَرُ وَ لَهُ الْأُنْثى‏ * تِلْکَ إِذاً قِسْمَةٌ ضیزى‏ * إِنْ هِیَ إِلاَّ أَسْماءٌ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ ما تَهْوَى الْأَنْفُسُ وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مِنْ رَبِّهِمُ الْهُدى‏ * أَمْ لِلْإِنْسانِ ما تَمَنَّى * فَلِلَّهِ الْآخِرَةُ وَ الْأُولى‏ * وَ کَمْ مِنْ مَلَکٍ فِی السَّماواتِ لا تُغْنی‏ شَفاعَتُهُمْ شَیْئاً إِلاَّ مِنْ بَعْدِ أَنْ یَأْذَنَ اللَّهُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَرْضى‏ * إِنَّ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ لَیُسَمُّونَ الْمَلائِکَةَ تَسْمِیَةَ الْأُنْثى‏ * وَ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ إِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنی‏ مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً (نجم، 19-28)

به من خبر دهید از لات و عزّى، و منات آن سوّمینِ دیگر، آیا [به خیالتان‏] براى شما پسر است و براى او دختر؟ در این صورت، این تقسیمِ نادرستى است. [این بتان‏] جز نام هایى بیش نیستند که شما و پدرانتان نامگذارى کرده‏ اید [و] خدا بر [حقّانیت‏] آنها هیچ دلیلى نفرستاده است. [آنان‏] جز گمان و آنچه را که دلخواهشان است پیروى نمى‏کنند، با آنکه قطعاً از جانب پروردگارشان هدایت برایشان آمده است. مگر انسان آنچه را آرزو کند دارد؟ آن سرا و این سرا از آن خداست. و بسا فرشتگانى که در آسمان هایند [و] شفاعتشان به کارى نیاید، مگر پس از آنکه خدا به هر که خواهد و خشنود باشد اذن دهد. در حقیقت، کسانى که آخرت را باور ندارند، فرشتگان را در نامگذارى به صورت مؤنّث نام مى‏نهند. و ایشان را به این [کار] معرفتى نیست. جز گمانِ [خود] را پیروى نمى‏ کنند، و در واقع، گمان در [وصول به‏] حقیقت هیچ سودى نمى ‏رساند.

و از زبان حضرت یوسف خطاب به هم زندانی هایش آمده است:

ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلاَّ أَسْماءً سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ إِنِ الْحُکْمُ إِلاَّ لِلَّهِ أَمَرَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِیَّاهُ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ (یوسف،40)

شما به جاى او جز نام هایى [چند] را نمى ‏پرستید که شما و پدرانتان آنها را نامگذارى کرده‏اید و خدا دلیلى بر [حقانیت‏] آنها نازل نکرده است. فرمان جز براى خدا نیست. فرمان داده که جز او را نپرستید. این است دینِ درست، ولى بیشتر مردم نمى‏دانند.

نیز در نهی از پرسش خورشید و ماه آمده است:

وَ مِنْ آیاتِهِ اللَّیْلُ وَ النَّهارُ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ لا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَ لا لِلْقَمَرِ وَ اسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذی خَلَقَهُنَّ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ (فصلت، 37)

و از نشانه‏ هاى [حضورِ] او شب و روز و خورشید و ماه است نه براى خورشید سجده کنید و نه براى ماه، و آن خدایى را سجده کنید که آنها را خلق کرده است اگر تنها او را مى‏پرستید. 

2. 5. مبارزه با سنت های باطل

اسلام با رفتارها و سنت های باطل و غیرانسانی که در میان عرب حجاز عصر پیامبر(ص) مبارزه کرد. برخی از مهم ترین آنها عبارت اند از: رها کردن و راندان والدین از خود، ارتکاب زنا و فحشاء، کودک کشی و آدم کشی، کم فروشی، مال یتیم خوری، نرسیدن به خویشان و بیچارگان و راه ماندگان، اسراف، تکبر ورزیدن بر مردم، پیمان شکنی، بدرفتاری با همسران و تعرض به اموال آنان، خوردن خون و گوشت مردار.

نمونه ای از آیات در این زمینه از این قرار است:

وَ قَضى‏ رَبُّکَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کَریماً * وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانی‏ صَغیراً * رَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِما فی‏ نُفُوسِکُمْ إِنْ تَکُونُوا صالِحینَ فَإِنَّهُ کانَ لِلْأَوَّابینَ غَفُوراً * وَ آتِ ذَا الْقُرْبى‏ حَقَّهُ وَ الْمِسْکینَ وَ ابْنَ السَّبیلِ وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذیراً * إِنَّ الْمُبَذِّرینَ کانُوا إِخْوانَ الشَّیاطینِ وَ کانَ الشَّیْطانُ لِرَبِّهِ کَفُوراً * وَ إِمَّا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ ابْتِغاءَ رَحْمَةٍ مِنْ رَبِّکَ تَرْجُوها فَقُلْ لَهُمْ قَوْلاً مَیْسُوراً * وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلى‏ عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً * إِنَّ رَبَّکَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّهُ کانَ بِعِبادِهِ خَبیراً بَصیراً * وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ خَشْیَةَ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِیَّاکُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ کانَ خِطْأً کَبیراً * وَ لا تَقْرَبُوا الزِّنى‏ إِنَّهُ کانَ فاحِشَةً وَ ساءَ سَبیلاً * وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتی‏ حَرَّمَ اللَّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطاناً فَلا یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ إِنَّهُ کانَ مَنْصُوراً * وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتیمِ إِلاَّ بِالَّتی‏ هِیَ أَحْسَنُ حَتَّى یَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کانَ مَسْؤُلاً * وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ إِذا کِلْتُمْ وَ زِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقیمِ ذلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْویلاً * وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً * وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّکَ لَنْ تَخْرِقَ الْأَرْضَ وَ لَنْ تَبْلُغَ الْجِبالَ طُولاً * کُلُّ ذلِکَ کانَ سَیِّئُهُ عِنْدَ رَبِّکَ مَکْرُوهاً *‌ ذلِکَ مِمَّا أَوْحى‏ إِلَیْکَ رَبُّکَ مِنَ الْحِکْمَةِ وَ لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتُلْقى‏ فی‏ جَهَنَّمَ مَلُوماً مَدْحُوراً (اسراء، 23-39 و نظیر آن: انعام، 151-152)

و پروردگار تو مقرر کرد که جز او را مپرستید و به پدر و مادر [خود] احسان کنید. اگر یکى از آن دو یا هر دو، در کنار تو به سالخوردگى رسیدند به آنها [حتى‏] «اوف» مگو و به آنان پرخاش مکن و با آنها سخنى شایسته بگوى. و از سر مهربانى، بال فروتنى بر آنان بگستر و بگو: «پروردگارا، آن دو را رحمت کن چنان که مرا در خُردى پروردند.» پروردگار شما به آنچه در دل هاى خود دارید آگاه ‏تر است. اگر شایسته باشید، قطعاً او آمرزنده توبه ‏کنندگان است. و حق خویشاوند را به او بده و مستمند و در راه ‏مانده را [دستگیرى کن‏] و اسراف مکن. چرا که اسرافکاران برادران شیطان هایند، و شیطان همواره نسبت به پروردگارش ناسپاس بوده است و اگر به امید رحمتى که از پروردگارت جویاى آنى، از ایشان روى مى‏ گردانى، پس با آنان سخنى نرم بگوى و دستت را به گردنت زنجیر مکن و بسیار [هم‏] گشاده ‏دستى منما تا ملامت ‏شده و حسرت‏ زده بر جاى مانى. بى‏ گمان، پروردگار تو براى هر که بخواهد، روزى را گشاده یا تنگ مى ‏گرداند. در حقیقت، او به [حال‏] بندگانش آگاه بیناست و از بیم تنگدستى فرزندان خود را مکشید. ماییم که به آنها و شما روزى مى ‏بخشیم. آرى، کشتن آنان همواره خطایى بزرگ است و به زنا نزدیک مشوید، چرا که آن همواره زشت و بد راهى است و جانی را که خداوند حرام کرده است، جز به حق مکشید و هر کس مظلوم کشته شود، به سرپرست وى قدرتى داده ‏ایم، پس [او] نباید در قتل زیاده ‏روى کند، زیرا او یارى شده است و به مال یتیم- جز به بهترین وجه- نزدیک مشوید تا به رشد برسد، و به پیمان وفا کنید، زیرا که از پیمان پرسش خواهد شد و چون پیمانه مى ‏کنید، پیمانه را تمام دهید و با ترازوى درست بسنجید که این بهتر و خوش فرجام ‏تر است و چیزى را که بدان علم ندارى دنبال مکن، زیرا گوش و چشم و قلب، همه مورد پرسش واقع خواهند شد و در [روى‏] زمین به نخوت گام برمدار، چرا که هرگز زمین را نمى‏توانى شکافت و در بلندى به کوه‏ ها نمى‏ توانى رسید. همه این [کارها] بدش نزد پروردگار تو ناپسندیده است. این [سفارش ها] از حکمت هایى است که پروردگارت به تو وحى کرده است و با خداى یگانه معبودى دیگر قرار مده، و گرنه حسرت ‏زده و مطرود در جهنم افکنده خواهى شد.

و نظیر:

فَکُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ حَلالاً طَیِّباً وَ اشْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ * إِنَّما حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزیرِ وَ ما أُهِلَّ لِغَیْرِ اللَّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ * وَ لا تَقُولُوا لِما تَصِفُ أَلْسِنَتُکُمُ الْکَذِبَ هذا حَلالٌ وَ هذا حَرامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ إِنَّ الَّذینَ یَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ لا یُفْلِحُونَ (نحل، 114-116)

پس، از آنچه خدا شما را روزى کرده است، حلال [و] پاکیزه بخورید، و نعمت خدا را- اگر تنها او را مى ‏پرستید- شکر گزارید. جز این نیست که [خدا] مردار و خون و گوشت خوک و آنچه را که نام غیر خدا بر آن برده شده حرام گردانیده است. [با این همه،] هر کس که [به خوردن آنها] ناگزیر شود و سرکش و زیاده ‏خواه نباشد، قطعاً خدا آمرزنده مهربان است و براى آنچه زبان شما به دروغ مى‏پردازد، مگویید: «این حلال است و آن حرام» تا بر خدا دروغ بندید، زیرا کسانى که بر خدا دروغ مى‏بندند رستگار نمى‏شوند.

در زمینه مبارزه اسلام با سنت ها و رفتارهای خلاف اخلاق و انسانیت، آیات و نمونه های فروانی هست که در اینجا به منظور پرهیز از اطاله کلام از ذکر آنها خودداری می شود. تحریم نسیء و ظهار، اکل خون و میته از آن جمله است.