روش تفسیر تاریخی در بوته نقد(2)
•
? فواید و کارکردهای تفسیر ترتیب نزولی
نظریه پردازان می کوشند تا فواید و کارکردهایی برای این روش تفسیر بیابند که امکان آن از طریق روش های دیگری تفسیر نیست. از جمله فوایدی که نظریه پردازان برای این روش بیان می کنند امکان تحول سازی جامعه بر پایه بهره مندی از روش ترتیب نزولی است. به این معنا که جوامع می توانند با آگاهی از چینش درست آیات بر پایه نزول از همان روش برای تحول در جوامع عصر بهره گیرند.
یکی از نظریه پردازان در این باره می گوید: شما نگاه کنید که در این ?? سالی که قرآن به تدریج نازل می شود و پیامبر بر پایه آن عمل می کند، چه تحول عظیمی در حجاز در عصر پیامبر (ص) رخ داده است. این تحولات مهم متأثر از آیات و ترتیب نزولی بوده است که انسان را تربیت می کرد و جامعه ای با هویت اسلامی ایجاد می کند. این تحولات هنگامی رخ می دهد که قرآن در یک فرآیند زمانی که به صورت تدریجی نازل می شود پدید آورده است. به نظر ایشان اگر ما بخواهیم در هر عصری در جوامع انسانی تحولات سازنده و مهمی پدید آوریم می بایست از روش نزول تدریجی بهره جوید و از همان روش قرآنی استفاده شود. این ظرفیتی است که قرآن دارا می باشد و مفسران و برنامه ریزان جامعه می بایست در پی شناخت این ظرفیت ها باشند. برای شناخت ظرفیت قرآن در راستای این گونه تحولات بنیادین و مهم می بایست دوباره به سراغ قرآن رفت و گزاره ها و حلقات آن را ردگیری و شناسایی کرد. به این معنا که قرآن را بر پایه نزول چینش کنیم و دریابیم که چگونه با این چینش و برنامه می توان مدلی برای توسعه و تمدن سازی به دست آورد.
به سخن دیگر ما می توانیم از این روش تفسیری برای امر شناخت تطور و تحول جامعه عصر پیامبر استفاده کنیم و هم چنین می توان از آن برای مدل سازی در عصر کنونی نیز سود بریم. هر چند مساله مدل سازی و انطباق و تطبیق آن بر جوامع بشری مساله و پرسش دیگری است که الان جای آن نیست.
به نظر می رسد که این تحولات در دوره پیامبر (ص) مبتنی بر دو امر بود: یکی روشی است که قرآن برای ایجاد تحول در جامعه از آن سود برده است و ما به عنوان یک مسأله تاریخی و علمی می بایست از آن آگاه شویم تا از قدرت اعجازی قرآن در تحول سازی جامعه شناخت درست و جامع ای به دست آوریم. از رو می بایست روش تحول سازی قرآن را شناخت و حلقات این تحول را دریافت. دوم این که محتوای تحولات را شناسایی کرد و ارکان درونی و باطنی آن را شناخت و از آن برای تحولات کنونی سود برد. در حقیقت یک بار بحث در حوزه تبار شناسی و تاریخی است و بحث دیگر در مسأله پیام های قرآنی در حوزه روشی است. ما به روش قرآن به عنوان یک روش مفید و سازنده می نگریم و می خواهیم در یابیم که این روش چه بوده است و چگونه می توان از آن در حال حاضر سود برد. این بخش دیگر بحث تاریخی نیست؛ بلکه بلکه شناخت روش ها و دریافت نوعی پیام از آیات قرآن است. بنابراین ما در تفسیر ترتیبی نزولی می توانیم با دو رویکرد به مسأله بنگریم رویکردی تاریخی برای شناخت جنبه اعجازی قرآن و این که چگونه توانسته است در ?? سده پیش تحولی ژرف در یک جامعه ابتدایی بی قانون و کتاب ایجاد کند و دیگر رویکردی روش شناختی تا در یابیم که این تحولات با چه روشی صورت گرفته است. روش به عنوان یک اصل در این رویکرد از جایگاه ویژه ای برخوردار است تا بتوانیم به عنوان یک پیام خالص قرآنی از آن در روش تحولی جوامع امروزین بهره بریم. این ممکن است برای برخی از نظریه پردازان از اولویت برخوردار نباشد و تنها مرادشان آشنایی با جنبه اعجازی آن باشد ولی برای ما شاید رویکرد دوم مهم تر و اساسی تر باشد.
نقد: آنچه نویسنده در اینجا نقل کرده است، به نظر می رسد، سخن آقای بهجت پور باشد؛ چون بیش ترین تأکید نامبرده بر تفسیر به ترتیب نزول کشف راز تحول آفرینی اسلام از رهگذر آن است. البته من هم منکر این نیستم. منتها معتقدم، سیر تحولی که در زمان پیامبر اسلام(ص) طی شده است، مقدار زیادی به شرایط و مقتضیات عصر آن حضرت مرتبط است و قابل تسری به اعصار دیگر نیست. برای مثال، نظر به این که مخاطبان قرآن در یک دوره طولانی یعنی 13 سال مکی بودند و حتی تا هشت هجرت که فتح مکه صورت گرفت، مشرکان مکه بودند، تا حدودی آنان مخاطبان قرآن بودند، بخش عظیمی از آیات قرآن راجع به نفی بت پرستی و شرک و ایجاد باور به قیامت است.
قواعدی هم که از سیر تحول دعوت پیامبر اسلام(ص) می توانیم به دست آوریم، خیلی کلی است و چنان نیست که ما بتوانیم سیر دعوت پیامبر اسلام(ص) را طابع النعل بالنعل در دوره خودمان پیاده کنیم.
به باور من مهم ترین انگیزه اقبال به تفسیر ترتیب نزولی و به عبارت دقیقت تر به تفسیر تاریخی این است که ما از رهگذر این تفسیر می توانیم، به شناخت بهتر مقاصد آیات قرآن و حقایق تاریخی عصر پیامبر اسلام(ص) پی ببریم.
کارکرد دیگر روش تفسیری ترتیب نزولی این است که اگر این ترتیب نزول شناخته شود، آیا ممکن است که تلقی ما از برخی از آیات تغییر کند و یا تصحیح شود و محتوای دیگری بر پایه اصول نزول و ترتیب آن به دست آوریم؟
به نظر می رسد، پاسخ این پرسش مثبت باشد و ما می توانیم با بهره گیری از این روش، تفسیری جدید و شاید تا اندازه ای درست تری از آیات ارایه دهیم. در حقیقت می توان با بهره گیری از این روش تفسیری تلقی انسان ها را نسبت به ایات دگرگونه کرد و از فواید آن بهره ها برد.
نظریه پردازان بر این باورند که از این نظریه می توان در معناشناسی بهره جست. در قرآن کریم اصطلاحاتی ایجاد شده است که خاص فرهنگ قرآنی است. این اصطلاحات اختصاصی و متناسب با منظومه فکری و فرهنگی قرآن است. تنها زمانی می توان این مصطلحات قرآنی را فهم و درک کرد که به روش ترتیب نزولی به سراغ آیات رفت. این حقایق شرعی و مفاهیم و اصطلاحات جدید تنها زمانی قابل فهم است که نگاه تاریخی به آیات داشته باشیم.
در قرآن دو دسته آیات است برخی از آیات ناظر به فلسفه تدرج است. در آیات قرآنی گاهی نزل و گاهی ینزل به کارر رفته است؛ یعنی در برخی از فعل ماضی و در برخی از فعل مضارع استفاده شده است. این دو دسته آیات نشان می دهد که نمی توان همان تفسیر را که برای فعل ماضی گفته شد درباره فعل ینزل بیان کرد. قرآن می فرماید این آیات نازل می شود ( نه نازل شده ) تا شفاء و رحمت باشد. این به معنای آن است که امکان بهره برداری از این روش نزول است. یعنی ما می توانیم از تدریج و این که آیات به تدریج نازل می شود، بهره برداری کنیم و همان روش را در تحول سازی و تمدن سازی جوامع سر مشق قرار دهیم.
در تاریخ تشریع می توان از این نظریه بهره برد. البته تاکنون در تاریخ تشریع و سیر تحول احکام برخی کارها انجام شده و می شود ولی این ها تنها در محدود احکام فقهی است در حالی مراد ما در همه حوزه های تشریع است و اختصاص به احکام فقهی ندارد بلکه همه حوزه های مورد نیاز جامعه را در بر می گیرد.
نقد: آنچه که آمد، به نظر می رسد، نقل سخنان آقای بهجت پور باشد. به باور من هم تفسیر تاریخی می تواند به معناشناسی دقیق تر واژگان و تعابیر قرآنی دست یافت. منتها من چندان معتقد نیستم که در دوره قرآن اصطلاح جدیدی به وجود آمده و به اصطلاح حقیقت شرعیه حادث شده است. به نظر من واژگان و تعابیر قرآن به همان معانی معهود عرب جاهلی به کار رفته و شرط فصاحت و بلاغت هم همین است. تاریخ هم نشان می دهد که واژگان و تعابیر قرآن به همین معنای قرآنی اش سابقه داشته است.