مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

 

این گزارش و نقد به مناسبت ایراد سخنرانى آقاى عباس اعرابى هاشمى به تاریخ 20/3/78 در مرکز فعالیت‏ها و پژوهش‏هاى قرآن و عترت وابسته به دانشگاه آزاد اسلامى تهیه شده است .

1) گزارش

«توحید» نرم‏افزارى قرآنى است که آقاى عباس اعرابى هاشمى مطالعات مربوط بدان را از سال 1347 آغاز کرده و در سال 1375 به نتیجه رسانده است . سیر مطالعات نامبرده چنین بوده است که نخست توجه او به همسانى اواخر آیات سوره‏ها در بیشتر موارد جلب شده است; مثل اواخر آیات سوره کهف که به الف ختم مى‏شوند; سپس در صدد برآمده است که آیات قرآن را بر پایه حروف پایانى‏اشان به ترتیب الفبا مرتب کند . در این هنگام بسیارى از آیات را که با هم شباهت لفظى دارند، مشاهده مى‏کند; مانند شباهت لفظى آیات 1- 5 سوره بقره با آیات 1- 5 سوره لقمان که در جدول ترسیمى نرم‏افزار توحید اینچنین نمایش داده شده‏اند:

سوره بقرة (5-1) ٍ سوره لقمان (5-1)

بسم الله الرحمن الرحیم ٍ بسم الله الرحمن الرحیم

الم ٍ الم

ذلک الکتب لاریب فیه ٍ تلک ءایت الکتب الحکیم

هدى ٍ هدى و رحمة

للمتقین ٍ للمحسنین

الذین یؤمنون بالغیب ٍ الذین

ویقیمون الصلوة ٍ یقیمون الصلوة

و مما رزقنهم ینفقون ٍ و یؤتون الزکوة

والذین یؤمنون بمآ انزل الیک و مآ انزل من قبلک ٍ

و بالاخرة‏هم یوقنون ٍ و هم بالاخرة‏هم یوقنون

اولئک على هدى من ربهم ٍ اولئک على هدى من ربهم

و اولئک هم المفلحون ٍ و اولئک هم المفلحون

سپس در مقایسه میان آیات مشابه ملاحظه مى‏کند که آنها در عین تشابه با یکدیگر اختلافاتى نیز دارند و این اختلافات مجهولات یکدیگر را معلوم مى‏سازند و به اصطلاح همدیگر را تفسیر مى‏کنند; براى نمونه، او با مقایسه «و مما رزقناهم ینفقون‏» ⁽¹⁾ [بقره 3] با «ویؤتون الزکاة‏» ⁽²⁾ [لقمان 4] اظهار مى‏کند که زکات به ارزاق تعلق مى‏گیرد . وى به این ترتیب، بخش مشترک پایان آیات را بواقع پل ارتباطى میان آیات متحدالموضوع مى‏شمارد و سراسر قرآن را برخوردار از چنین ارتباطى تلقى مى‏کند و به تصور اینکه با مطالعه روى این ارتباط میان آیات مى‏توان تمام مجهولات قرآنى و بلکه کلیه مجهولات علوم انسانى را معلوم ساخت و تفاسیر قرآنى و علوم انسانى را از تشتت آراء رهاند و حتى فرهنگ قرآنى را به عنوان یگانه فرهنگ جهانى به مردم جهان معرفى کرد، در صدد بر مى‏آید که نرم‏افزار مورد بحث را تولید و عرضه کند . کاربرد اصلى این نرم‏افزار آن است که آیات داراى پایان مشترک را - اگرچه فقط در دو حرف پایانى با هم اشتراک داشته باشند - مى‏نمایاند .

2) نقد

شناخت آیات مشابه با عنوان «علم متشابه القرآن‏» از دیرباز مورد اهتمام دانشمندان علوم قرآن بوده است، تا جایى که کتابهاى مستقلى به همین نام تالیف شده است . سیوطى گوید: «به گمانم اولین کسى که درباره متشابه‏القرآن تالیف کرد، کسائى ⁽³⁾ (119- 189 ق) بود . سخاوى ⁽⁴⁾ (ت 643 ق) آن را به نظم در آورد و کرمانى ⁽⁵⁾ (ت 505 ق) در شرح آن، کتاب «البرهان فى متشابه القرآن‏» را نوشت و از آن بهتر «درة التنزیل و غرة‏التاویل‏» ابوعبدالله رازى ⁽⁶⁾ (ت 606 ق) است و از آن بهتر «ملاک التاویل‏» ابوجعفربن‏زبیر ⁽⁷⁾ (ت 708 ق) است . قاضى بدرالدین بن‏جماعه ⁽⁸⁾ (759- 819 ق) نیز در این زمینه کتابى زیبا به نام «کشف‏المعانى عن متشابه المثانى‏» دارد [9].

اخیرا دو پژوهش دانشگاهى نیز در این زمینه به انجام رسیده است: یکى با عنوان «تجزیه و تحلیل علت تکرار الفاظ و مفاهیم قرآن کریم‏» ، رساله دکتراى خانم پریچه ساروى [10] و دیگرى با نام «علم متشابه القرآن و مختلفه‏» پایان‏نامه کارشناسى ارشد آقاى کریم پارچه باف [11].

نظر به اینکه آیات متشابه در عین تشابه اختلافاتى نیز با یکدیگر دارند، در تعریف متشابه القرآن گفته‏اند: «آن عبارت است از آوردن یک قصه به صورتهاى متفاوت و آهنگهاى مختلف‏» [12]. مواردى از اختلافات آیات متشابه به این قرار است: [13]

1) تقدیم و تاخیر; مانند آیه «وادخلوالباب سجدا وقولوا حطة‏» ⁽⁹⁾ [بقره 58] در قیاس با آیه «وقولوا حطة وادخلو الباب سجدا» [اعراف 161].

2) زیادت و نقصان; مثل آیه «ولکن کانواانفسهم یظلمون‏» ⁽¹⁰⁾ [بقره 57] و آیه «ولکن انفسهم یظلمون‏» [آل‏عمران‏117]

3) تعریف و تنکیر; نظیر «و یقتلون النبیین بغیر الحق [بقره 61] و «ویقتلون الانبیاء بغیر حق‏» ⁽¹¹⁾ [آل عمران 112].

4) جمع و مفرد; چون «لن تمسنا النار الا ایاما معدودات [آل عمران 24] و «لن تمسنا النار الا ایاما معدوة‏» [بقره‏80] ⁽¹²⁾ .

5) تبدیل حرفى به حرفى دیگر; مانند «اسکن انت و زوجک و کلا» ⁽¹³⁾ [بقره 35] و «اسکن انت و زوجک فکلا» [اعراف 19].

حاصل بحث آنکه وجود آیات مشابه در قرآن امر پنهانى نبوده است . فوائد مطالعه و مقایسه آنها مثل تفسیر قرآن به قرآن نیز چیز مکتومى نیست; اما این تصور که همه مجهولات قرآنى و حتى کلیه مجهولات علوم انسانى به کمک مقایسه این آیات معلوم مى‏شود، کاملا جدید و البته کاملا باطل است; زیرا اولا آیات مشابه قرآن چندان فراوان نیستند که همه قرآن را فرا بگیرند; طورى که بتوان براى هر سوره و آیه‏اى، مشابهى در قرآن یافت; براى مثال هیچ سوره‏اى با سوره کوثر شباهت ندارد; از این رو درنرم افزار توحید آیاتى که به عنوان آیات مشابه این سوره نشان داده مى شود، جز در دو حرف پایانى همسان نیستند .

انا اعطیناک الکوثر [کوثر 1] ٍ فقال ان هذا الا سحر یؤثر [مدثر 24]

فصل لربک وانحر [کوثر 2] ٍ انا ارسلنا علیهم حاصبا الا آل لوط نجیناهم بسحر [قمر34]

ان شانئک هوالابتر [کوثر 3] ٍ والشفع والوتر [فجر 3]

بدیهى است که چنین آیاتى را نمى توان آیات مشابه نامید و بر مقایسه میان آنها هم هیچ فایده‏اى مترتب نیست .

ثانیا این نرم افزار براى تشابه بخش پایانى آیات برنامه ریزى شده است; لذا اگر تشابه در بخش اول یا میانى آیات وجود داشته باشد، آن را نشان نمى‏دهد; براى مثال در حالى که براى «قالوا حسبنا ما وجدنا علیه آباءنا» ⁽¹⁴⁾ [مائده 104] هشت مورد مشابه وجود دارد، [اعراف 28، یونس 78، انبیاء 53، شعراء 74، لقمان 21 و زخرف‏22و23] نرم‏افزار توحید فقط آیه 170 سوره بقره را - که همسان آن به «شیئا ولایهتدون‏» ختم شده است - نشان مى‏دهد .

ثالثا در قرآن همه مضمونهاى واحد با الفاظ واحدى نیامده‏اند; لذا بسا در تفسیر موضوعى یا تفسیر قرآن به قرآن لازم است که یک مضمون در چند لفظ مختلف جستجو شود; مثل معناى پیمان که در الفاظى نظیر عهد، عقد و میثاق قابل تحقیق است . علامه طباطبائى آیه «فاتموا الیهم عهدهم الى مدتهم‏» ⁽¹⁵⁾ [توبه 4] را در معنا نظیر آیه «اوفوا بالعقود» ⁽¹⁶⁾ [مائده 10] دانسته است [14] ; بدون اینکه لفظ مشابهى داشته باشند .

رابعا همیشه لفظ واحد داراى مضمون واحد نیست تا در تفسیر قرآن به قرآن یا تفسیر موضوعى سودمند افتد . گاهى یک لفظ در سیاقات مختلف معانى متفاوتى به خود مى‏گیرد; مثل لفظ «کفر» در دو آیه ذیل که در اولى به معناى ناسپاسى کردن و در دومى به معناى انکار کردن است .

- و من یشکر فانما یشکر لنفسه و من کفر فان الله غنى حمید [لقمان 12] (و هر که سپاس بگزارد، تنها براى خود سپاس مى‏گزارد و هر کس ناسپاسى کند، در حقیقت، خدا بى‏نیاز ستوده است).

- من کفر بالله بعد ایمانه [. . . . نحل 106] (هر کس خدا را انکار کند، پس از ایمان آوردنش). . . .

بنابرانى روش مقایسه آیاتى که پایانشان مشابه یکدیگر است، توانایى حل همه مجهولات قرآنى را ندارد، چه رسد به اینکه بتواند تمام مجهولات علوم انسانى را نیز حل کند .

پى‏نوشت‏ها:

1) و از آنچه روزى‏اشان دادیم، انفاق مى‏کنند .

2) و زکات مى‏دهند .

3) على‏بن‏حمزه کسائى یکى از قراء سبعه است [1].

4) على‏بن محمد سخاوى آشناى به قرائات و دیگر علوم قرآن بود [2].

5) محمودبن‏حمزه کرمانى آگاه به قرائات و تفسیر بود . حاجى خلیفه نام کامل کتاب او را درباره متشابه القرآن چنین آورده است: «البرهان فى توجیه متشابه القرآن لما فیه من الحجة والبیان‏» و افزوده است: «در آن آیات متشابه که در قرآن تکرار شده‏اند و سبب و فائده آنها ذکر شده است [3].

6) فخرالدین محمدبن‏عمر رازى مفسر و متکلم بود و «التفسیر الکبیر» از آن اوست [4] حاجى خلیفه کتاب «درة‏التنزیل و غرة‏التاویل‏» او را درباره آیات متشابه خوانده و افزوده است: «در آن از آیات تکرارى که در برخى کلمات، متفق و در برخى دیگر از کلمات، مختلف‏اند، سخن گفته است‏» [5].

7) احمدبن‏ابراهیم بن‏زبیر غرناطى محدث، نحوى، مقرى، مفسر و مورخ بود . داوودى نام کامل کتاب او را درباره متشابه القرآن «ملاک التاویل فى‏متشابه اللفظ من التنزیل‏» یاد کرده است [6] ; ولى حاجى خلیفه آن را چنین آورده است: «ملاک التاویل القاطع لذوى الالحاد و التعطیل و توجیه المتشابه اللفظى من آى التنزیل‏» [7].

8) محمدبن‏عبدالعزیز مقدسى معروف به ابن‏جماعه در اغلب علوم نقلى و عقلى آشنایى داشت [8].

9) و سجده‏کنان از در [بزرگ] در آیید و بگویید: [خداوندا،] گناهان ما را بریز!

10) بلکه بر خویشتن ستم مى‏کردند .

11) و پیامبران را بناحق مى‏کشتند .

12) هرگز آتش جز چند روزى به ما نخواهد رسید .

13) خود و همسرت در این باغ سکونت گیرید و بخورید .

14) مى‏گویند: «آنچه پدران خود را بر آن یافتیم، ما را بس است‏»

15) پس پیمان ایشان را تا [پایان] مدتشان به سر برید .

16) به پیمانهاى خود وفا کنید .

منابع

1) ابن‏الجزرى، محمدبن‏محمد; غایة‏النهایة فى طبقات‏القراء، ذیل همان نام .

2) همان، ذیل همان نام .

3) ابن‏الجزرى، پیشین، ذیل همان نام و حاجى‏خلیفه، کشف‏الظنون، ذیل همان کتاب .

4) داوودى، طبقات المفسرین، ذیل همان نام .

5) حاجى خلیفه، پیشین، ذیل همان کتاب .

6) داوودى، پیشین، ذیل همان نام .

7) حاجى خلیفه، پیشین، ذیل همان کتاب .

8) اسماعیل پاشا بغدادى، هدیة‏العارفین، ذیل همان نام .

9) سیوطى، عبدالرحمن; الاتقان فى علوم القرآن 2/248 .

10) حدیثى، طاهر (تهیه و تنظیم) ; چکیده پایان‏نامه‏هاى علوم قرآنى 1/47 .

11) نکونام، جعفر (گردآورى و تدوین) ; چکیده پایان‏نامه‏هاى علوم قرآنى 3/64 .

12) زرکشى، البرهان فى علوم‏القرآن 1/146 و سیوطى، پیشین .

13) زرکشى، پیشین 147 .

14) طباطبائى، محمدحسین; المیزان فى تفسیرالقرآن 9/114 .