مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

ب) دیدگاه دوم: سیر تحول قرآن از پابه‌پای وحی تا همگام با وحی

این دیدگاه در آثار مهندس بازرگان یافت می‌شود که البته کار ایشان بیش‌تر ناظر به جنبه‌های لفظی بود که معتقد است که قرآن در ترتیب نزولی خود از آیات کوتاه به آیات بلند ختم می‌شود. ایشان دو جلد تحت عنوان پابه‌پای وحی کتاب دارد. در جلد اول 16 مرحله از نزول قرآن را که یک سال از رسالت نبوی را شامل می‌شود، نوشته و در کتاب دوم تا 35 مرحله را که سال دوم بعثت را شامل می شد، نگاشته است. این گونه تفاسیر را من روشی نامگذاری کرده‌ام و بیان خواهم کرد که چرا روش نام دارد.

بازرگان می‌گوید: تفسیر ترتیب نزولی و تفسیر بر اساس مصحف موجود هر دو خوب است و مثال قشنگی دارد. ایشان می‌گوید: قرآن در زمان های مختلف که نازل شده، مثل این است که در واقع خدا کاخی از دانش‌های مختلف و معنویت بر پا کرده است و شما هستید و آن کاخ که انسان ها از این کاخ دانش و معنویت با همه تسهیلات آن استفاده می‌کنند. ممکن است شما از درب آن وارد می‌شوید، ولی شاید ندانید که این درب، آخرین جزء تکمیل شده این بنا باشد. ولی گاهی می‌خواهید، به دانشجوی معماری یاد بدهید که این کاخ با عظمت چگونه ساخته شد. لذا شما از اول فیلم ساخته شدن این کاخ را می‌گیرد و به دانشجو نشان می‌دهید تا برسید به اینکه کاخ به پایان می‌رسد.

هر دوی اینها – تفسیر ترتیب نزولی و مصحفی- فوایدی دارد و هیچ یک نفی دیگری نمی‌کند. شما برای آشنا شدن به پی‌ریزی اسلام، گسترش و جذب قلوب از راه دوم وارد می‌شوید؛ ولی این نفی صحت کار مفسران سنتی را نمی‌کند.

آقای بهجت پور که به نظرم ایده اش را از بازرگان گرفته‌اند با توجه به مقدمه کتابشان، بحث را روی تحول آفرینی می‌برند و می‌گویند: چرا باید تفسیر بر اساس ترتیب نزول باشد. ایشان می‌گوید: این تحول را که قرآن به وجود آورده و عرب جاهلی را به اوج فرهنگ و تمدن رسانده، به خاطر ترتیب خاص آن بوده است و این به خاطر تجربه نبوی است که در طول 23 سال تفسیر بر اساس ترتیب نزول را انجام داده است. این شیوه بوده است که باعث ایجاد این تحول شد و ما هم اگر بخواهیم تحول ایجاد کنیم، باید از آن تجربه استفاده و آن شرایط را بازسازی کنیم.

اما این سخن او در خور نقد است:

1. اینکه قرآن تحول ایجاد کرد، شکی نیست؛ ولی آیا این به خاطر تدریجی بودن است و اگر نبود، تحول ایجاد نمی‌شد؟ آیا عرب‌ها با همین تدریج به اوج رسیدند؟ به نظر می رسد، این گونه نیست. اتفاقاً جوامع مسلمان غیر عربی و یا عربی که قرآن به تدریج به آنها نرسیده و یا جوامع مصری، الجزایری، سوری و ... که ابتدا عرب نبودند و به قول برخی از مورخین به خاطر قرآن عرب شدند و نوزایی در آنها صورت گرفت و یا ایران اسلامی که تدریج در آن نبود،‌بلکه یک جا با قرآن آشنا شدند، فرهنگشان و تمدنشان قوی‌تر از عربستان بود. اتفاقاً فرهنگ و تمدن جوامع حاشیه، قوی تر بود؛ پس این ادعا درست نیست. چون دلیلی نیست که تمدن عرب به خاطر تدریج بوده است.

2. مگر می‌شود شرایط را بازسازی کرد. ایشان مثال می‌زند به نقاشی و آموزش نقاشی خط به کودک که باید به ترتیب از اول به آخر صورت گیرد؛ ولی مگر قرآن کتاب خط و نقاشی است و مگر قرآن کتاب مهارت است؟ در مهارت باید ترتیب مراعات شود. قرآن کتاب مهارت نیست؛ بلکه هدایت است. بعد اینها فرض کرده‌اند که آدم در آزمایشگاهی است که باید به ترتیب آیات را به او یاد داد. اینگونه نبوده و اتفاقاً دقت در صدر اسلام نشان می دهد که گاهی فردی با یک آیه یا یک سوره متحول می‌شد. هر جایی از سورها ذکر است و می‌تواند ضمیر انسان را به جوشش در بیاورد و متحول کند. چرا اینگونه به قرآن نگاه نکنیم؟

سید منذر حکیم نیز معتقد است که قرائت قرآن و تفسیر آن باید بر اساس ترتیب نزول باشد و به این آیه استدلال کرده است: « وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنینَ وَ لا یَزیدُ الظَّالِمینَ إِلاَّ خَساراً؛ و این قرآن را که براى مؤمنان شفا و رحمت است، نازل مى‏کنیم، ولى کافران را جز زیان نیفزاید».

او می‌گوید: همین تدریجی بودن باعث شفابخشی بوده است. به نظر او تنزیل دلالت بر تدریج دارد و تدریج هم باعث شفا شده است. اما این سخن نقدپذیر است. شفا بخش بودن قرآن به خاطر قرآن است؛ نه تدریج بودن آن. می‌شد قرآن شفا بخش هم یک جا نازل شود. این آیه شفا بودن را خصوصیت خود قرآن می داند؛ نه خصوصیت تدریجی بودن.

نقد: به باور من ضرورت اقبال به تفسیر ترتیب نزولی این است که ما در این ترتیب قرآن به همان صورت طبیعی که نازل شده است، مطالعه می کنیم و نظارت آیاتش را به شرایط و مقتضیات زمان نزولش بهتر درک می کنیم و به مقاصد آیات بهتر ره می بریم.

تردیدی نمی توان داشت که مطالعه قرآن به همین ترتیب مصحفی اش هم هدایت بخش است؛ اما مطالعه قرآن به ترتیب نزول نکاتی را مکشوف می کند که به آسانی  از طریق مطالعه قرآن به ترتیب مصحفی مکشوف نمی شود.

توجه به این واقعیت که قرآن طی 23 سال و به تناسب شرایط و مقتضیات نازل شده است، ما را بر می انگیزد، قرآن را به ترتیب نزول مطالعه کنیم تا از رهگذر آن به شرایط و مقتضیات نزولش بهتر واقف شویم. این شرایط و مقتضایات قرائن مقامی فهم آیات قرآن اند و نادیده گرفتن قرائن فهم هر کلامی هرگز قابل دفاع نیست.

این که گفته شود، در تفاسیر مصحفی هم به آن مقتضیات و شرایط توجه می شود و لذا نیازی نیست که قرآن را به ترتیب نزول مطالعه و تفسیر کنیم، سخن قانع کننده ای نیست؛ چون توجه به شرایط و مقتضیات نزول هر سوره در ترتیب مصحفی مثل این است که ما بخواهیم در یک انباری که هیچ نظمی ندارد، در پی گمشده خود باشیم. یک متن تاریخمندی مثل قرآن که حسب اوضاع و شرایط متحول عصر پیامبر(ص) نازل شده و در هر سوره از موضوعات گوناگونی سخن رفته است، جز با مرتب کردن آن به ترتیب نزول، نظم پیدا نمی کند و کدام عاقلی است که مطالعه یک متن را به صورت آشفته بر مطالعه آن به صورت مرتب ترجیح دهد؟

همکار فاضل ما جناب آقای دکتر شاکر در مؤسسه فهیم یک سخنرانی در زمینه «نقد و بررسی رویکردهای مختلف تفسیر قرآن بر اساس ترتیب نزول» داشتند که اینک با اندکی ویرایش و افزودن نقدی بر آن آورده می شود. نقد اینجانب با قلم سیاه متمایز شده است.  

بسم الله الرحمن الرحیم

 

وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلى‏ مُکْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزیلاً ؛ و قرآن را به تفاریق نازل کردیم تا تو آن را با تأنى بر مردم بخوانى و نازلش کردیم، نازل کردنى به کمال.‏

موضوع بحث همانطور که گفته شد، نقد و بررسی رویکردهای مختلف تفسیر قرآن بر اساس ترتیب نزول آیات و سور می‌باشد.

فرضیه: همه کسانی که اقدام به تفسیر بر اساس ترتیب نزول کرده و یا طرفدار آن هستند یکسان نمی‌اندیشند؛ بلکه اندیشه تفسیر بر اساس ترتیب نزول – بر اساس یافته های این جانب- سه دسته اند که عبارتند از: الف) رویکرد یا گرایش تفسیری؛ ب) روش تفسیری؛ ج)مکتب تفسیری.

برای بیان اصل بحث ذکر دو مطلب لازم است:

الف) ابتدا ضروری است که به توضیح این سه اصطلاح و تفاوت های آن بپردازیم.

رویکرد: رویکرد یا گرایش تفسیری با مکتب و روش تفسیری متفاوت است. گرایش تفسیری بر اساس دغدغه مفسر شکل می‌گیرد، مثلاً مفسری دغدغه اخلاقی یا کلامی دارد؛ لذا تفسیر او رنگ و لعاب کلام و اخلاق می‌گیرد؛ گرچه ممکن است روش او با دیگران تفاوتی نداشته باشد، مثلاً روش تفسیری قرآن به قرآن را برای خود اتخاذ کند.

روش: روش چیزی که به وسیله آن، آیه تفسیر می‌شود. مثلاً با آیه ای، آیه دیگر تفسیر می‌شود و ادله آن، آیه، روایت و یا عقل است. مثلاً چون آیه دیگر این را می‌گوید یا روایت بر آن دلالت دارد و یا عقلاً غیر از آن را نمی توان ‌پذیرفت.

مکتب: مکتب سامانه‌ای تفسیری است که بر اساس و مبنای خاصی استوار است. مثلاً وقتی گفته می‌شود تفسیر سلفی یا شیعی اینها ابزار و رویکردی برای تفسیر نیستند؛ بلکه علمای شیعه مبانی‌ای دارند که در برخی از آنها با علمای اهل سنت متفاوت است. پس فی الجمله در برخی از مبانی اثرگذاری آنها با هم متفاوت است. توضیح بیشتر خواهد آمد.

ب) تقویم، ترتیب و اسباب نزول

همه مفسران‌- چه طرفداران ترتیبی و چه مصحفی‌- متفق هستند که قرآن به تدریج نازل شده است و این نص قرآنی است‌که هم بر تدریج و هم بر نفی یک جا نازل شدن‌ دلالت دارد، پس آیات با ترتیب خاصی نازل شده اند.

تقویم نزول؛ یعنی اینکه آیه در چه زمان خاصی نازل شده است، مثلاً قبل از هجرت بوده؟ بعد از هجرت بوده، و یا در چه سالی بوده است؟

اسباب نزول؛ یعنی پیش آمدها و سؤالاتی که سبب نزول آیاتی شده که اگر آن پیش آمد نبود گویی آن بخش از آیه نازل نمی‌شد که گفته شده 15? از آیات دارای سبب نزول خاص اند.

مفسران سنتی همه نزول تدریجی را قبول دارند؛ ولی خیلی به ترتیب نزول توجه نکرده‌اند؛ بلکه به اسباب نزول خیلی توجه کرده‌اند. اغلب مفسران اجتهادی‌ تأکید دارند تا سبب نزول آیات دانسته نشود، مقصود آیات خوب فهمیده نمی‌شود. مثلاً در آیه ای مثل:« وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تُقْسِطُوا فِی الْیَتامى‏ فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنى‏ وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تَعْدِلُوا فَواحِدَةً أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ ذلِکَ أَدْنى‏ أَلاَّ تَعُولُوا؛ اگر شما را بیم آن است که در کار یتیمان عدالت نورزید، از زنان هر چه شما را پسند افتد، دو دو، و سه سه و چهار چهار به نکاح درآورید. و اگر بیم آن دارید که به عدالت رفتار نکنید، تنها یک زن بگیرید یا هر چه مالک آن شوید. این راهى بهتر است تا مرتکب ستم نگردید».

برخی مفسران گفته اند که آیات فراوانی قبل از «فانکحوا» حذف شده است. چون نتوانسته‌اند بین خوف و دو یا سه و چهار زن گرفتن چه ارتباطی است و لذا قایل به چنین دیدگاهی شده اند؛ ولی علامه طباطبایی فرموده است: اگر اسباب نزول نبود، ما این آیه را نمی‌فهمیدیم.

همه مفسران بر اسباب نزول تأکید دارند و به تقویم نزول هم گرچه خیلی کم توجه می شود، ولی به ترتیب نزول چندان توجهی در تفسیرآیات صورت نگرفته است. اینکه آیه مثلاً در چه سالی و چه اتفاقی نازل شده، تأکید دارند و اهمیت داشته؛ ولی این که این ترتیب نزول مبنایی برای تفسیر باشد، کارهایی صورت نگرفته است و مفسران سنتی به آن اهمیتی نداده و گویی مبنایشان این است که ترتیب نزول در تفسیر فهم معانی مقاصد آیات اهمیتی چندان نداشته است؛ یعنی اینکه این آیه در سوره‌ای نازل شده که 24 سوره قبل از آن نازل شده و برویم آن 24 سوره را تفسیر کنیم و بر اساس آن آیه سوره 25 را تفسیر کنیم، چنین کاری صورت نگرفته است. پس تفسیری بر اساس ترتیبی که قرآن نازل شده که مثلاًّ این آیه چه چیزی بر آیات قبلی اضافه کرده و یا چه چیزی مترتب بر آن آیات قبلی شده، کاری صرت نگرفته و نقشی برای ترتیب آیات و یا قرائت آیات در تفسیر قائل نشده‌اند.

دیدگاه اول: رویکرد تفسیر بر اساس ترتیب

در نیمه اول قرن چهاردهم توجه به تفسیر بر اساس ترتیب نزول شروع شده با مصحفی که از سوی الازهر مصر منتشر شد که بالای هر سوره نوشته شده بود، این سوره، سوره چندم در نزول است و اگر سوره مکی است، کدام آیاتش مدنی است و برعکس. این مصحف در سال 1937 منتشر شد. دو تفسیر بر اساس این مصحف منتشر شد‌:

الف) تفسیر بیان المعانی علی اساس ترتیب نزول، اثر ملّا حویش

ب) تفسیر الحدیث، اثر دروزه

فرق این دو: در تفسیر ملا حویش دقیقاً مبنای تفسیر بر اساس ترتیب مصحف الازهر بود، بر خلاف دروزه که اجتهاد کرده و برخی سوره‌ها را جابجا نموده است. جالب توجه این که این دو مفسر به توقیفی بودن ترتیب مصحف معتقد بوده و ترتیب آیات را در مصحف کنونی مربوط به زمان پیامبر می دانند که این ترتیب تا به حال باقی مانده است. حتی ملا حویش معتقد بود که مصحفی را که امام علی(ع) بر اساس نزول تدوین کرد، فقط برای بیان نکات تفسیری اسباب نزول و تاریخ نزول بوده است، نه برای قرائت.

دروزه هیچ دلیل و روایتی را که بیان کند، تفسیر بر اساس ترتیب نزول جایز است، ندارد و اتفاقاً در مقدمه می‌نویسد، از دو مفتی سوریه و حلب استفتاء کردم که این کار‌ـ تفسیر ترتیب نزولی‌ـ اشکال دارد یا نه؟

آنان در جواب گفتند، اشکال ندارد؛ چون تفسیر غیر از مصحف و تلاوت است. بوده اند مفسرانی که برخی یک جزء یا سوره یا حتی یک آیه را تفسیر می‌کرده اند و این از ناحیه مفسران اشکالی ندارد و تفسیر بر اساس ترتیب نزول مثل آن است و اشکال ندارد.

با این حال که این دو مفسر بر اساس ترتیب نزول تفسیرشان تدوین شده است، ولی خیلی با تفسیر سنتی فرق ندارد و فقط سوره‌ها جابجا شده است. این دو می‌گویند: هدف ما این است که خواننده، آیات و مفاهیم را سلیس‌تر بیابد. کار اینها در حقیقت این است که خواننده بهتر ربط آیات را بفهمد و مفاهیم را آسان تر درک کند.

اینها روش خاصی از تفسیر بر اساس ترتیب نزول را قصد نکرده اند و مبنای خاصی که آنها را از مفسران سنتی متمایز کند، دیده نمی‌شود و حتی در برخی مبانی مثل توقیفی بودن مصحف، از مفسران ترتیبی هم محکم‌تر هستند.

بقیه مطالب در دو پست بعدی:   نقد و بررسی رویکردهای مختلف به تفسیر بر اساس ترتیب نزول(2) ؛‏  نقد و بررسی رویکردهای مختلف به تفسیر بر اساس ترتیب نزول(3)

به هر حال قرآن به عنوان کتاب تدوین با کتاب تکوین و هستی از تناسب و هماهنگی خاصی برخوردار است. شما ببینید که چگونه دریا در کنار خشکی و بسیاری از مجموعه های ناهمگون در کنار هم قرار گرفته اند؛ ولی اگر خوب دقت شود به خوبی ظاهری می شود که این ها همه هماهنگ و با نظم خاصی در کنار یک دیگر قرار گرفته اند و یک اکو سیستم را ایجاد کرده است.

اما تفسیر موضوعی قرآن نیز از همین مشکل رنج می برد. اگر قرار بود که قرآن بر پایه موضوعات به دسته بندی و بیان و تبیین مطلب و مساله بپردازد خود این کار را می کرد ولی خداوند این سفره را با این همه تنوع و رنگارنگی آفریده و در کنار هم قرار داده است. این همانند سفره های رنگارنگ خوراکی هاست که می اندازند و از همه نوع غذا و خوراکی ها انباشته است و هر کس به هر چیزی که میلش می کشد کشش پیدا می کند و بهره می برد. قرآن هم مأدبه الاهی است که هر کس بر سر این سفره رنگین و متنوع نشسته و بهره برداری می کند.

نقد: اگر مطالعه و تفسیر قرآن طبق مصحف کنونی مأدبه الهی را فراهم می کند، مطالعه و تفسیر به ترتیب نزول نیز چنین است و لذا به موجب آن نمی توان گفت که پس تفسیر به ترتیب نزول ناصواب است. ظاهراً نویسنده تمثیل مأدبه را زده است تا تفسیر موضوعی را رد کند؛ اما به هر حال، با تمثیل که نمی توان منکر سودمندی تفسیر موضوعی شد. به هر حال، تفسیر ترتیب نگریستن به قرآن از یک زاویه و تفسیر موضوعی نگریستن به آن از زاویه دیگری است و هر کدام به جای خود دستاوردهایی دارد که در دیگری نیست.

یکی از ناقدان تفسیر ترتیب نزول می گوید: باید در باره برخی از استحسانات گفت که برخی از این حرف ها برای منبر به درد می خورد. برای من این سئوال مطرح بوده است که آیا دستور تحریم خمر این گونه بوده است که از ضعف به شدت گراییده است؟ در تحقیقاتی که روی روایات باب انجام دادم، این برایم قطعی نشده و در برخی به قطع رسیده ام که این گونه نبوده است. مثلا در بحث تحدی همه بر این باورند که خداوند در تحدی از شدت به ضعف توجه داشته است. اول آمده گفته اگر می توانید مانند قرآن بیاورید و سپس گفته است اگر نمی توانید دست کم ده سوره مثل آن بیاورید و در نهایت گفت اگر نمی توانید دست کم یک سوره ای بیاورید و از هر کس که خواستید کمک بگیرد. وقتی بررسی کردم ثابت شد که این گونه نیست. دوستان نظریه پرداز ما در تفسیر به حسب نزول به این توجه می دهند که دستاورد این نظریه در حوزه روش و برنامه ریزی خود را نشان می دهد؛ در حالی که چنین چیزی ثابت نیست. یعنی مبنا ثابت نشده است تا این رو بنا بر آن بناگذاری شود.

 نقد: به درستی روشن نیست که کشف ایشان چه بوده است؛ اما آنچه از ترتیب نزول آیات مربوط به تحریم خمر دانسته می شود، این است که نخست نازل شده، زیان خمر از سودش بیش تر است؛ سپس نازل گرده، به هنگام نماز مست نباشید و سر انجام نازل شده، از شرب خمر به طور مطلق پرهیز کنید. این یک سیر از لینت به شدت را آشکار می کند. البته از ترتیب آیات مربوط به تحدی چنین استفاده ای نمی شود. منتها به موجب آن نمی توان گفت که توجه به ترتیب نزول آیات متحد الموضوع هیچ منفعتی ندارد.

البته برخی از دوستان مسأله را به گونه دیگری حل می کنند و می گویند وقتی ما از بهره مندی از روش رسول الله و قرآن سخن می گویم، ایجاد بستر و زمینه های فرهنگی است. یعنی بیاییم روش پیامبر (ص) را در تمدن سازی و تحول فرهنگی به دست آوریم. اگر این گونه شد می توانیم از زمینه های فرهنگی برای پذیرش احکام از سوی امت اسلام که پیش از این امی و بی سواد یعنی بی قانون بوده پرده برداریم. این دیگر بحثی که در تحدی و آیات خمر گفته ایم، نیست؛ بلکه سخن نو و تازه ای است که درست هم می باشد.

? بازگشت تفسیر به مسیر اصلی

اما دکتر جعفر نکونام بر این باور است که نظریه تفسیر بر پایه ترتیب نزول، این فرصت را فراهم می آورد تا تفسیر قرآن به مسیر اصلی خود باز گردد.

وی که در نشست تخصصی «نقد و بررسی نظریه تاریخ گذاری قرآن؛ احراز ترتیب نزول قرآن کریم» سخن می گفت با اشاره به روش های تفسیر کنونی گفت: آیات هر سوره حول یک موضوع نیست تا بتوانیم به وحدت موضوعی سوره ها قائل شویم؛ زیرا در هر سوره از سوره های قرآن، موضوعات مختلف و پراکنده ای مطرح شده است که با توجه به نیازهای زمان و مکان و رویدادها نازل شده اند. از این رو سخن گفتن از وحدت ساختاری و موضوعی سوره های بی معناست. همین مشکل بنیادین موجب شده است که برخی آیات را بدون آن که کم ترین ربطی با آیات قبل داشته باشند، به گونه ای توجیه می کنند تا این ارتباط ظاهر شود و این گونه است که می گویند، چون آن سوره با فلان مطلب خاتمه یافت، این سوره با این مطلب شروع شده است؛ در حالی که این ها همه تخیل است و چنین مناسبت هایی را میان تمام سوره ها می توان بیان کرد.

وی گفت: به جای آن که تفسیر ترتیبی کنونی را مراعات کنیم و بخواهیم آیات غیر مرتبط را به هر طور ممکن ربط دهیم، بهتر است، آیات را بر پایه نزول مرتب کنیم و به تحلیل و تفسیر آیات بپردازیم. اگر این شیوه پیروی شود، دیگر نیازی نیست تا برای تبیین دو آیه ای که ربطی به هم ندارند، در پی حکمت و فلسفه قرار گرفتن آن ها باشیم. اصولاً هیچ فلسفه و حکمتی در این جا نیست تا بخواهیم آن را کشف کنیم.

وی در پاسخ به این پرسش که آیا تفسیر بر پایه ترتیب نزول بدعت نیست و آیا از مشروعیت برخوردار می باشد، گفت: بدعت آن است که یک سنت سیئه ای را به جای سنت حسنه ای ترویج دهیم؛ اما ما که قصد نداریم، روش تفسیر موجود را با فرض این که یک سنت حسنه است، از میان ببریم. به هر حال آن روش تفسیر هم طرفدارانی دارد و آن سنت را همچنان زنده نگاه می دارند؛ علاوه بر این که این ثابت نیست که روش تفسیر قرآن طبق مصحف کنونی یک سنت توقیفی مورد تأیید پیامبر اسلام(ص) و ائمه(ع) است؛ چون پیامبر اسلام(ص) به علی(ع) فرمود: قرآن را به ترتیب نزول تألیف کند و آنگاه که امام زمان ظهور کند، مصحف امام علی(ع) که بر خلاف مصحف موجود است، رایج می گرداند. بی تردید اگر ترتیب مصحف کنونی بدعت و بر خلاف نظر پیامبر اسلام(ص) نباشد، امام زمان(ع) را برنمی دارد.

دکتر نکونام بهترین روش تفسیری را تفسیر تاریخی برشمرد و با انتقاد از روش های تفسیری دیگر گفت: یکی از فائده های این روش آن است که بسیاری از تفسیر به رأی هایی که در تفسیر راه می یابد، از میان می رود. تفسیر عرفانی و یا فقهی و یا فلسفی نوعی تفسیر به رأی است.

وی با اشاره به معناشناسی دقیق واژگان و تعابیر قرآنی به عنوان یکی دیگر از آثار تفسیر بر پایه نزول گفت: معناشناسی دقیق مفردات و اصطلاحات قرآنی از آثار این روش است؛ چون در این روش تفسیری به همان معنای معهود عرب عصر نزول توجه می شود؛ نه مفاهیم که از رهگذر علومی مثل عرفان و فقه و فلسفه و مانند آن به ذهن های راه یافته است.

او افزود: عموم و اطلاق معنای الفاظ قرآن در حدی است که معهود مخاطبان قرآن در زمان نزول بوده است و فراتر از آن را در بر نمی گیرد. بر این اساس، آنچه در علم اصول به عنوان اصالت العموم و اصالت الاطلاق مطرح است و از رهگذر آن مفاهیم را قصد می کنند که معهود عرب عصر نزول نبوده است، رهزنی می کند. ما باید ببینیم چه معنایی در ذهن مخاطب قرآن است؛ نه آن که مستقل از آن به عموم ها و اطلاق هایی قائل بشویم که هرگز به ذهن مخاطب قرآن نرسیده است.

 برای مثال، «علم» در آیات قرآن  به معنای علم فیزیک و یا شیمی نیست تا بگوییم که این علوم در نظر خداوند از ارج و قرب برخوردارند و اهمیت و ارزش دارند. در آیات قرآن هر گاه از علم سخن به میان آمده، همان «علم به کتاب آسمانی» است.

 مراد از «قلم» هم در قرآن هر قلمی نیست؛ بلکه قلمی است که معهود عرب عصر نزول بوده و آن عبارت از قلمی بوده است که نزد اهل کتاب می دیدند و با آن کتاب آسمانی خود تورات را می نوشتند. به همین رو در آیات قرآن «قلم» دارای ارزش است و به آن سوگند خورده می شود.

مراد از «امی» نیز در قرآن مطلق بی سوادی نیست؛ بلکه مراد کسی است که به کتاب آسمانی آشنایی نداشت؛ به همین رو «امی» در مقابل «اهل کتاب» به کار رفته است.

وی افزود: ما باید مبانی خود را در تفسیر قرآن منقح کنیم؛ زیرا بسیاری از مبانی سنتی درخور نقد است. برای مثال این که قائل باشیم، یک آیه یا یک جمله در عین پیوستگی لفظی و محتوایی به قبل یا بعد نزول مستقلی داشته است، قابل دفاع نیست. این که ما آیات و جملاتی از قرآن را در عین حالی که با الفاظ غیر صدارت طلب آغاز شده، دارای نزول مستقل می دانیم، مردود است؛ زیرا خداوند به زبان عرب سخن گفته است و در زبان عربی هرگز کلام مستقلی را نمی توان یافت که با الفاظ غیر صدارت طلب آغاز شده باشد. برای مثال، در هیچ یک از اشعار یا خطب عرب هیچ سخن مستقلی با واو عاطفه شروع نشده است؛ براین اساس نمی توان گفت که آخرین آیه نازله آیه «واتقوا یوما ترجعون فیه الی الله» است.

دکتر نکونام در پاسخ این پرسش که آیا اگر ترتیب کنونی چینش سوره ها توقیفی نبود، باید مورد اعتراض ائمه(ع) قرار می گرفت، گفت: اعتراض ائمه(ع) باید چگونه باشد؟ آیا این که امام علی(ع) مصحفش را به ترتیب نزول نوشت و به مردم عرضه کرد، دلیل مخالفت او با ترتیب مصحف کنونی نیست؟ آیا این که آورده اند، وقتی امام زمان ظهور کند، مصحف موجود را منسوخ می کند و مصحف امام علی(ع) را که بر خلاف ترتیب موجود است، رایج می کند، اعتراض به ترتیب موجود نیست؟

البته اعتراض ائمه(ع) مؤثر واقع نشد و لذا پی گیری آن موجه نبود. امام علی(ع) وقتی هم به خلافت رسید، نمی توانست، با بدعت های خلفاء مبارزه کند. مبارزه با پاره از بدعت ها موجب شد، چند جنگ بر ضد او بر پا شود. لذا آن حضرت با برخی بدعت ها بنابر مصالحی کنار آمد. برای مثال، وقتی فرمود: نماز تراویح را به جماعت نخوانید، صدای واعمرای مردم بلند شد. آن حضرت هم کوتاه آمد. زمانی که به آن حضرت در زمان خلافتش گفتند که چرا مصحف خود را عرضه نمی کنی؟ فرمود: اکنون نباید به قرآن حمله شود و با این سخن خود اشاره کردند که اگر من بخواهم مصحف خود را به جای مصحف موجود رایج کنم، خود قرآن نابود می شود.

وی گفت: بر این باور نیستم که این قرآن کنونی با این ترتیب در چینش سوره ها هدایت کننده نیست؛ بلکه می گویم آن هم هدایت کننده است؛ ولی اگر به ترتیب نزول باشد، هدایتش افزون تر است.

این نظریه پرداز گفت: هدف ما این نیست که قرآن را به شرایط زمان و مکان محدود سازیم؛ بلکه می خواهیم به مقاصد واقعی آیات قرآن دست پیدا کنیم و دست یابی به آن در تفسیر تاریخی بسیار آسان است. برای نمونه برخی بر پایه روش سنتی در معنای آیه «ان ربک احاط بالناس» (اسراء، ??) گفته اند که مراد از «الناس» مسلمانان هستند؛ حال آن که این آیه در مکه نازل شده و «الناس» در آنجا به مشرکان مکه ناظر است.

? رویکردی جدید برای فهم قرآن

در هر حال برخی بر این باورند که باید ظرفیت های نظریه را در نظر گرفت و در نقد آن شتاب نکرد؛ زیرا نظریه تفسیر به حسب نزول، تلاشی است تا در قرآن تدبر شود و فهم جدیدی از آیات ارایه گردد. به این معنا که این نظریه با همه کم و کاستی هایی که دارد، از ظرفیت خوبی برای ارایه زاویه دیدی تازه به پژوهشگران برخوردار است. شواهد تاریخی هم به نفع نظریه وجود دارد و ما می بینیم کسانی که حتی به تفسیر ترتیبی سنتی عمل می کرده اند، در مواردی به روش تفسیر بر پایه نزول پای بند بوده اند.

وی از نظریه پردازان خواست تا در تحریر مسأله دقت کامل مبذول دارند و از افتادن در حوزه های بیرون نظریه پرهیز کنند. مدافعان بر این باورند که تحریر دقیق مسأله و نیز مشخص کردن جغرافیا و گستره نظریه می تواند نظریه را از بسیاری از اشکالاتی که فعلا با آن درگیر است، رهایی بخشد.

? اختلاف میان نظریه پردازان

با این حال نمی توان از این امر چشم پوشید که میان نظریه پردازان این حوزه اختلافات صریح و روشنی است که باعث شگفتی بسیاری شده است. از نکات شگفت انگیز و جالب نظریه پردازان این نظریه این است که دو نظریه پرداز در دو سوی نظریه قرار می گیرند.

از سویی حجه الاسلام و المسلمین بهجت پور شیوه سنتی را پی گرفته و با با پذیرش وحدت موضوعی و ساختار سوره های قرآن بر مبانی اصولی تاکید می ورزند و در سوی دیگر این نظریه دکتر نکونام قرار دارند که نه تنها با وحدت موضوعی سوره ها مخالفت می ورزند؛ بلکه برخی از مبانی اصولی را به کناری نهاده و قواعد اصولی چون اطلاق و عموم را زیر سئوال می برد. البته در حقیقت این دو نظریه پرداز در ترتیب نزول و بهره گیری از آثار و فواید آن با هم متحد هستند.

حجه الاسلام و المسلمین سید حسن جواهری نویسنده کتاب های پرسمان علوم قرآن و جستاری در وحی و نزول قرآن، با اشاره به ادعای نظریه پردازان تفسیر با پایه نزول گفت: تفسیر ترتیب نزولی دستاورد قابل توجهی در بر ندارد. به علاوه این نظریه از جهات مختلف ابهام دارد و آن تاکنون نتوانسته است در قالب قابل قبولی ارایه شود.

نقد: این سخن که تفسیر به ترتیب نزول دستاورد قابل توجهی ندارد، ناصواب است و عدم اهتمام وی به چنین تفسیری او را با دستاوردهای فراوان آن آشنا نساخته است. البته این صحیح است که ابهاماتی در چنین شیوه تفسیری وجود دارد؛ اما صرف وجود ابهامات مانع از اهتمام به آن نیست.

وی با اشاره به تغییر در روش تفسیر با توجه به ترتیب نزول گفت: اگر مقصود تغییر در شاکله تفسیر است، به طوری که به تغییر در ترتیب کنونی مصحف انجامد، از سوی اهل بیت (ع) منع شده است و حضرت امیر مومنان (ع) در این باره فرموده است که لایهاج القرآن من بعد؛ از این پس در قرآن تغییر رخ نمی دهد.

نقد: چنان که پیش تر گفته شد، چیزی که در روایت مذکور منع شده است، رواج مصحفی دیگر به جای مصحف کنونی است؛ اما تفسیر قرآن به ترتیب نزول نه تنها منع نشده است؛ بلکه سیره ائمه(ع) چنین بوده است و ذکر ناسخ و منسوخ قرآن مبنایی جز اعتنا به ترتیب نزول قرآن ندارد.

این پژوهشگر قرآنی گفت: اگر هدف نظریه پردازان این است که در بستر تفسیر ترتیبی و با لحاظ قواعد منطبق با این تفسیر شناخته شده باشد، نمی توان آن را کار تازه ای تلقی کرد و چنان که مستحضرید، مفسران با ضعف و قوت به ترتیب نزول و نتایج مترتب بر آن در تفاسیر کنونی و متداول توجه داشته اند؛ بنابراین به عنوان اصلی ترین پایه قوام یک فرضیه و نظریه لازم است حدود و مرزهای آن به طور کامل روشن شود که ارایه نمونه کار از جمله کوتاه ترین و بهترین راه برای تبیین موضوع و فرآیند آن است.

نقد: این که در تفاسیر به شیوه مشهور نیز به ترتیب نزول یا بستر و اسباب نزول قرآن توجه می شود و بنابراین اهتمام به این امور لزومی ندارد، به تفسیر تنزیلی روی آورد، سخن ناصوابی است؛ چون خیلی تفاوت هست میان این که تمام یک متن تاریخی به ترتیب تاریخی مرتب و مطالعه شود تا این که آن متن به صورتی آشفته و بی نظم تاریخی قرار داشته باشد و آنگاه بخواهیم، در میان آن آشفتگی ها و بی نظمی ها نظم و ترتیب پیدا کنیم. تردیدی نمی توان داشت که اگر اطلاعات تاریخی به ترتیب تاریخ وقوع مرتب باشد، به کشف واقعیات تاریخی و حتی فهم متون تاریخی کمک فراوان می کند.

در تفاسیر موجود ملاحظه می شود، یک قصه سبب نزولی ذیل آیات متعددی آمده است؛ حال آن که اگر آن در یک نظام تاریخی مطالعه می شد، هرگز یک قصه سبب نزول آیات مختلف تلقی نمی شد. نیز در تفاسیر موجود ربط میان قصص اسباب نزولی  که طی سوره های مختلف آمده، از هم گسیخته است و چون جزایری جدا از هم قرار دارند؛ اما اگر سوره ها به ترتیب تاریخی مرتب شوند، قصص اسباب نزول یک توالی و ترتیب مناسبی پیدا می کنند.