مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

متنی که اینک ملاحظه می کنید، سئوالی است که یکی از دانشجویان درباره پست قبلی با عنوان «  تفسیر آیه «اذ ابتلی»: امامت برتر است، یا نبوت» مطرح کرده و پاسخی که من به آن داده ام.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

الف. سئوال

باسلام

با مطالعه پست اخیر، سوالات زیر به ذهن بنده خطور کرد:

1- جنابعالی فرموده اید: در آیات «وَ نَجَّیْناهُ وَ لُوطاً إِلَى الْأَرْضِ الَّتی‏ بارَکْنا فیها لِلْعالَمینَ (71) وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ نافِلَةً وَ کُلاًّ جَعَلْنا صالِحینَ (72) وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إیتاءَ الزَّکاةِ وَ کانُوا لَنا عابِدینَ (73)»، آیه اخیر تصریح دارد که حضرت ابراهیم قبل از آن که حتی به منطقه فلسطین کنونی و بعد هم به منطقه مکه بیاید، «امام» بوده است.

از کجا از آیه چنین استنباطی را نموده اید؟ از فعل ماضی «جعلنا»؟ بنده از آیه چنین می فهمم که بعد از رفتن به فلسطین، «جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ» احراز شده! که این هم شاید با قسمت اول آیه جور در نیاید!؟

2- با توجه به مجموعه بیانات شما، در آیه زیر، چه لزومی برای اعلان امامت از طرف خدا به ابراهیم هست؟ هم خدا به این امر واقف هست و هم ابراهیم می دانسته که این مسئولیت را برعهده دارد. درحقیقت فلسفه وجود این ابتلائات در زندگی ابراهیم چه بوده که خدا در آیه زیر آن ها را بیان و از آنجا بحث امامت «قالَ إِنّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً» ایشان را بیان کرده و بعد هم ابراهیم پای ذریه خویش را به میان کشیده و از ایشان سخن گفته؟ یا به دیگر بیان چرا احراز مقام امامت را پس از همین ابتلائات بیان کرده است؟

وَ إِذِ ابْتَلى إِبْراهیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتی قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمینَ

باتشکر

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

ب. پاسخ

سلام علیکم

من در پاسخ نکات ذیل را عرض می کنم:

1. این که با استناد به آیه «وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إیتاءَ الزَّکاةِ وَ کانُوا لَنا عابِدینَ (انبیاء، 73) بیان شد، حضرت ابراهیم قبل از مهاجرت به سرزمین فلسطین و بعد سرزمین مکه مقام امامت را داشته است، با تکیه بر سیاق این آیه است. طی بیست آیه قبلش یعنی آیات 51-71 ماجرای نبوت حضرت ابراهیم در میان قومش یعنی مردم بابل تا آنجا که به آتش افکنده شده، گزارش شده و آنگاه متعرض این بیان شده است که ما حضرت ابراهیم و ذریه اش را امام قرار دادیم. در سیاق این آیات فقط از یک ابتلاء و آن هم به آتش افتادن حضرت ابراهیم سخن گفته شده و هرگز سخن از این نیست که حضرت ابراهیم بعد از گذراندن تمام ابتلائات به مقام امامت رسید.

سیاق آیات را ملاحظه فرمایید:

وَ لَقَدْ آتَیْنا إِبْراهیمَ رُشْدَهُ مِنْ قَبْلُ وَ کُنَّا بِهِ عالِمینَ (51) إِذْ قالَ لِأَبیهِ وَ قَوْمِهِ ما هذِهِ التَّماثیلُ الَّتی‏ أَنْتُمْ لَها عاکِفُونَ (52) قالُوا وَجَدْنا آباءَنا لَها عابِدینَ (53) قالَ لَقَدْ کُنْتُمْ أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ فی‏ ضَلالٍ مُبینٍ (54) قالُوا أَ جِئْتَنا بِالْحَقِّ أَمْ أَنْتَ مِنَ اللاَّعِبینَ (55) قالَ بَلْ رَبُّکُمْ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الَّذی فَطَرَهُنَّ وَ أَنَا عَلى‏ ذلِکُمْ مِنَ الشَّاهِدینَ (56) وَ تَاللَّهِ لَأَکیدَنَّ أَصْنامَکُمْ بَعْدَ أَنْ تُوَلُّوا مُدْبِرینَ (57) فَجَعَلَهُمْ جُذاذاً إِلاَّ کَبیراً لَهُمْ لَعَلَّهُمْ إِلَیْهِ یَرْجِعُونَ (58) قالُوا مَنْ فَعَلَ هذا بِآلِهَتِنا إِنَّهُ لَمِنَ الظَّالِمینَ (59) قالُوا سَمِعْنا فَتًى یَذْکُرُهُمْ یُقالُ لَهُ إِبْراهیمُ (60) قالُوا فَأْتُوا بِهِ عَلى‏ أَعْیُنِ النَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَشْهَدُونَ (61) قالُوا أَ أَنْتَ فَعَلْتَ هذا بِآلِهَتِنا یا إِبْراهیمُ (62) قالَ بَلْ فَعَلَهُ کَبیرُهُمْ هذا فَسْئَلُوهُمْ إِنْ کانُوا یَنْطِقُونَ (63) فَرَجَعُوا إِلى‏ أَنْفُسِهِمْ فَقالُوا إِنَّکُمْ أَنْتُمُ الظَّالِمُونَ (64) ثُمَّ نُکِسُوا عَلى‏ رُؤُسِهِمْ لَقَدْ عَلِمْتَ ما هؤُلاءِ یَنْطِقُونَ (65) قالَ أَ فَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَنْفَعُکُمْ شَیْئاً وَ لا یَضُرُّکُمْ (66) أُفٍّ لَکُمْ وَ لِما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ (67) قالُوا حَرِّقُوهُ وَ انْصُرُوا آلِهَتَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ فاعِلینَ (68) قُلْنا یا نارُ کُونی‏ بَرْداً وَ سَلاماً عَلى‏ إِبْراهیمَ (69) وَ أَرادُوا بِهِ کَیْداً فَجَعَلْناهُمُ الْأَخْسَرینَ (70) وَ نَجَّیْناهُ وَ لُوطاً إِلَى الْأَرْضِ الَّتی‏ بارَکْنا فیها لِلْعالَمینَ (71) وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ نافِلَةً وَ کُلاًّ جَعَلْنا صالِحینَ (72) وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إیتاءَ الزَّکاةِ وَ کانُوا لَنا عابِدینَ (73)

2. در پاسخ این که چرا احراز مقام امامت بعد از ابتلائات ذکر شده، عرض می کنم:

اولاً، باید دانست که مراد از «کلمات»ی که خداوند حضرت ابراهیم را به آنها مبتلا کرد، مشخص نیست. بسا مراد از «کلمات» همین ابتلائاتی باشد که حضرت ابراهیم بعد از تولد حضرت اسماعیل و ناسازگاری ساره شروع شد؛ یعنی سکنی دادن همسرش هاجر و فرزندش اسماعیل در یک سرزمین بی آب و علف؛ چنان که در آیات ذیل از سوره ابراهیم گزارش شده است:

وَ إِذْ قالَ إِبْراهیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً وَ اجْنُبْنی‏ وَ بَنِیَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ (35) رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ کَثیراً مِنَ النَّاسِ فَمَنْ تَبِعَنی‏ فَإِنَّهُ مِنِّی وَ مَنْ عَصانی‏ فَإِنَّکَ غَفُورٌ رَحیمٌ (36) رَبَّنا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتی‏ بِوادٍ غَیْرِ ذی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِیُقیمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوی إِلَیْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ (37) رَبَّنا إِنَّکَ تَعْلَمُ ما نُخْفی‏ وَ ما نُعْلِنُ وَ ما یَخْفى‏ عَلَى اللَّهِ مِنْ شَیْ‏ءٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ (38) الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذی وَهَبَ لی‏ عَلَى الْکِبَرِ إِسْماعیلَ وَ إِسْحاقَ إِنَّ رَبِّی لَسَمیعُ الدُّعاءِ (39) رَبِّ اجْعَلْنی‏ مُقیمَ الصَّلاةِ وَ مِنْ ذُرِّیَّتی‏ رَبَّنا وَ تَقَبَّلْ دُعاءِ (40) رَبَّنَا اغْفِرْ لی‏ وَ لِوالِدَیَّ وَ لِلْمُؤْمِنینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسابُ (41)

یا ابتلای قربانی کردن حضرت اسماعیل که طی آیات ذیل از سوره صافات گزارش شده است:

فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ قالَ یا بُنَیَّ إِنِّی أَرى‏ فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَرى‏ قالَ یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنی‏ إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرینَ (102) فَلَمَّا أَسْلَما وَ تَلَّهُ لِلْجَبینِ (103) وَ نادَیْناهُ أَنْ یا إِبْراهیمُ (104) قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیا إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنینَ (105) إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبینُ (106) وَ فَدَیْناهُ بِذِبْحٍ عَظیمٍ (107)

در این صورت می توان گفت، بعد از این ابتلائات که همگی در مکه بوده و سکنی گزیدن خانواده حضرت ابراهیم در مکه موجب روی آوری قبیله جرهم به مکه شده و جمعیتی در آنجا فراهم آمده، خداوند به حضرت ابراهیم فرموده، تو را به امامت این مردم منصوب کردم. حضرت ابراهیم نیز بعد از این انتصاب، به ساختن معبدی به نام خانه کعبه برای عبادت آنان اقدام کرد؛ چنان که بلافاصله بعد از آیه «اذ ابتلی» آمده است:

وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْناً وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهیمَ مُصَلًّى وَ عَهِدْنا إِلى‏ إِبْراهیمَ وَ إِسْماعیلَ أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطَّائِفینَ وَ الْعاکِفینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ (125) وَ إِذْ قالَ إِبْراهیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ قالَ وَ مَنْ کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلیلاً ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلى‏ عَذابِ النَّارِ وَ بِئْسَ الْمَصیرُ (126) وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْماعیلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّکَ أَنْتَ السَّمیعُ الْعَلیمُ (127) رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَکَ وَ أَرِنا مَناسِکَنا وَ تُبْ عَلَیْنا إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحیمُ (128)

ثانیاً، این که شما بفرمایید، حضرت ابراهیم می دانسته است که مسئولیت امامت مردم مکه را بر عهده دارد و دیگر نیازی به انتصاب الهی نداشته است، ادعای شماست و صرف ادعا هیچ حقیقتی را ثابت نمی کند. در مقابل ادعای شما ممکن است، کسی بگوید، حضرت ابراهیم می اندیشیده است که او فقط مسئولیت امامت مردم شهر حبرون (الخلیل) را داشته است. همان جایی که سر انجام هم در همان جا رحلت کرد و به خاک سپرده شد؛ اما خداوند فرمود، حال که خانواده ات را به این سرزمین مکه آوردی و مردمی در اینجا گرد آمده اند، نسبت به اینان وظیفه امامت داری و باید معبدی برای عبادت آنان بسازی و آنان را به توحید دعوت کنی.

ثالثاً، اگر بخواهیم به سیاق شما طرح احتمال و ادعا کنیم، می توانیم بگوییم، اساساً حضرت ابراهیم می دانست که بت پرستی مردم بابل خطاست، چه نیازی است که خداوند او را به نبوت منصوب کند. خودش آنان را از بت پرستی نهی می کرد. مگر مصلحان دیگری که نظیر این کار را می کنند، لزوماً خداوند آنان را به نبوت منصوب کرده است؟ بنابراین چنین نحوه طرح سئوال و ادعا تمام اندیشه های دینی را زیر سئوال می برد. ما نباید نظریه ای مطرح کنیم که علاوه بر ویران کردن نظریه خصم، نظریات خودمان را هم ویران سازد.

رابعاً، سبب این که حضرت ابراهیم خواسته است، امامت علاوه بر خودش به ذریه اش هم برسد، به جهت پاسداری از آیین یکتاپرستی است که او به فرمان الهی بینان نهاده است؛ چنان که در ادامه آیات «اذ ابتلی» در سوره بقره آمده است که حضرت ابراهیم از خداوند خواست، پیامبری را در میان مردم مکه مبعوث کند که آیین او (ملة ابراهیم) را ترویج نماید و به فرزندان و ذریه خودش هم سفارش کرد که بر همین آیین یکتاپرستی پایدار بمانند:

رَبَّنا وَ ابْعَثْ فیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِکَ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ یُزَکِّیهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ (129) وَ مَنْ یَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْراهیمَ إِلاَّ مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَ لَقَدِ اصْطَفَیْناهُ فِی الدُّنْیا وَ إِنَّهُ فِی الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحینَ (130) إِذْ قالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعالَمینَ (131) وَ وَصَّى بِها إِبْراهیمُ بَنیهِ وَ یَعْقُوبُ یا بَنِیَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى‏ لَکُمُ الدِّینَ فَلا تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (132)

متنی که اینک ملاحظه می کنید، در زمینه نظریه مشهوری است که درباره آیه «اذ ابتلی» اظهار شده است، مبنی بر این که این آیه دلالت دارد که حضرت ابراهیم پس از گذراندن ابتلائاتی به مقام امامت رسید؛ لذا مقام امامت از مقام نبوت برتر است و منظور از امامت نیز هدایت تکوینی است.

من در نقد این نظر ضمن آوردن آیه مذکور و آیاتی از سیاقش، نکاتی در نقد آن عرض می کنم.

اما آیه مذکور و آیاتی از سیاق آن چنین است:

وَ إِذِ ابْتَلى إِبْراهیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتی قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمینَ (124) وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْناً وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهیمَ مُصَلًّى وَ عَهِدْنا إِلى إِبْراهیمَ وَ إِسْماعیلَ أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطَّائِفینَ وَ الْعاکِفینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ (125) وَ إِذْ قالَ إِبْراهیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ قالَ وَ مَنْ کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلیلاً ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلى عَذابِ النَّارِ وَ بِئْسَ الْمَصیرُ (126) وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْماعیلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّکَ أَنْتَ السَّمیعُ الْعَلیمُ (127) رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَ مِنْ ذُرّیَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَکَ وَ أَرِنا مَناسِکَنا وَ تُبْ عَلَیْنا إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحیمُ (128) رَبَّنا وَ ابْعَثْ فیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِکَ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ یُزَکِّیهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ (129)

آنچه به طور کلی در خور ذکر می دانم، این است که یک نظریه معتبر آن است که ادله اثباتی معتبری داشته باشد یا لااقل لوازم باطل و موارد نقض نداشته باشد. این در حالی است که نظریه مشهور هم ادله اثباتی معتبری ندارد و هم لوازم باطل و موارد نقضی دارد که بطلان آن را ثابت می کند که تفصیل این سخن در ادامه می آید.

نکاتی که در نقد این نظریه در خور ذکر می دانم،‌ از این قرار است:

1. عدم دلالت آیه بر برتری امام بر نبی

متنی حجیت و قابل استناد دارد که در معنای خود صریح باشد؛ اما اگر مجمل باشد و بتوان احتمالات مختلفی درباره آن داد، حجیت و سندیت برای استدلال بر آن ندارد. این آیه ای که مشهور با تکیه بر آن بر برتری مقام امام بر نبی استدلال نمودند، مجمل است. در این آیه نه تنها تصریح نشده است که مقام امام بر مقام نبی برتر است؛ بلکه هیچ تصریحی ندارد که حضرت ابراهیم قبل از ابتلائات امام نبوده و بعد از ابتلائات امام شده است.

توضیح مطلب این که:

اولاً، لفظ «اذ» فقط بر زمان دلالت دارد؛ یعنی آن زمانی را به خاطر بیاور که خداوند حضرت ابراهیم را به ابتلائاتی مبتلا کرد. به این ترتیب، آیه «اذ ابتلی» زمان انتصاب حضرت ابراهیم به امامت را گزارش می کند و بس و هیچ پیش شرطی را برای رسیدن او به مقام امامت بیان نمی کند. باید توجه داشت که لفظ «اذ» با لفظ «اذا» که جزو ادات شرط است، فرق می کند. در «اذا» علاوه بر معنای زمان، معنای شرط نیز نهفته است. برای مثال در آیه «فَأَمَّا الْإِنْسانُ إِذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَکْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَکْرَمَن‏» (فجر، 15) گفته شود که هرگاه خدا انسان را مبتلا کند و نعمتی به او بدهد، می گوید، خدا مرا گرامی داشته است و مفهوم مخالفش این است که هرگاه خدا انسان را در تنگنا قرار دهد، می گوید، به من اهانت کرده است؛ چنان که در آیه بعدش آمده است:‌ «وَ أَمَّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَهانَنِ» (فجر، 16).

اگر در آیه ای آمده بود که هرگاه خدا بخواهد کسی را به مقام امامت برساند، او را به ابتلائاتی مبتلا می کند، می توانستیم از این استفاده کنیم که شرط رسیدن به مقام امامت پشت سر گذاردن ابتلائات الهی است؛ اما عبارت آیه چنین نیست.

یا اگر در آیه ای چنین آمده بود که هرگاه خدا بخواهد پیامبری را به مقام امامت برساند، او به ابتلائاتی مبتلا می کند، می توان از آن استفاده کرد که مقام امامت از مقام نبوت برتر است؛ اما چنین آیه ای در قرآن وجود ندارد.

ثانیاً، لفظ «الناس» در آیه هرگز دلالت ندارد که خداوند حضرت ابراهیم را بر تمام انسان ها امام قرار داده است. این لفظ لزوماً بر همه مردم دلالت ندارد؛ چنان که در جای دیگر قرآن آمده است:‌ «الَّذینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إیماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکیلُ» (آل عمران، 173).

در این آیه مراد از «الناس» نخست، گروهی از مردم اند و مقصود از «الناس» دومی، گروهی دیگرند؛ زیرا در آیه گفته شده است که یک گروه گفتند که فلان گروه برای جنگ با شما گرد آمده اند.

بنابراین از صرف لفظ «الناس» نمی توان نوع و جنس مردم را استفاده کرد و اظهار داشت که مراد از آن همه مردم در هر عصر و مصر اند. به این ترتیب، به صرف لفظ «الناس» در آیه نمی توان گفت که خداوند حضرت ابراهیم را امام تمام انسان ها قرار داده است.

به علاوه عملاً، هر امامی فقط برای مردمی که در عصر و مصر خودش زندگی می کند، امام است؛‌ نه این که برای تمام مردم در هر عصر و مصر امام باشد.

حاصل بحث این که مراد از «الناس» در آیه گروه خاصی از مردمی هستند که حضرت ابراهیم در زمان خطاب الهی در میان آنان زندگی می کرد. بررسی سیاق آیه نشان می دهد که این مردم عبارت از مردم مکه در زمان حضرت ابراهیم بوده است. شواهد این معنا این است که در سیاق آیه،

از یک سو، سخن از جعل البیت یعنی خانه کعبه محلی برای اجتماع و امنیت مردم است: «وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْناً» (بقره، 125)

و از سوی دیگر، سخن از دعای حضرت ابراهیم برای مردم مکه است که شهر مکه را برایشان امن قرار دهد و رزق آنان برقرار باشد: وَ إِذْ قالَ إِبْراهیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ (بقره، 126)

و از دیگر سو، تقاضای حضرت ابراهیم برای مردم مکه است که از خداوند خواسته است، در میانشان پیغمبری را برانگیزد: رَبَّنا وَ ابْعَثْ فیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ (بقره، 129)

به این ترتیب مشخص می شود که آیه «اذ ابتلی» حاکی است که خداوند حضرت ابراهیم را امام مردم مکه در زمان خودش قرار داده است. آورده اند، حضرت ابراهیم، حدود صد سال در فاصله سال 2000 تا 1990 قبل از میلاد عمر کرد (بی آزار، ص56). البته در تورات آمده است که او 175 سال عمر کرد (پیدایش 25: 7). حضرت ابراهیم پیامبر یک قوم نبوده است؛ بلکه به میان اقوام مختلف رفته و آنان را به توحید دعوت کرده و پیروانی داشته است. او در شهر اور نزدیک شهر فاو عراق امروزی و بابل باستان به پیامبری مبعوث شد (بی آزار، ص53). مردم در روزگار و سرزمین وی ستارگان را می پرستیدند (همان، 55) و آیات 75-80 سوره انعام در گزارش این دوران است.

مردم بابل، به ازای ستارگان بت هایی را نیز ساخته و معبدی برای آنها قرار داده بودند و آنها را می پرستیدند و آیات 51-70 سوره انبیاء و آیات 41-50 سوره مریم و آیات 69-89 سوره شعراء در گزارش این موضوع است.

بعد از آن که حضرت ابراهیم نتوانست قومش را هدایت کند و او را به قصد سوزاندن به آتش افکندند، به همراه حضرت لوط، از سرزمین خود به جانب فلسطین کنونی مهاجرات کرد و ادامه آیات مذکور از سوره انبیاء در گزارش همین واقعه است:

وَ نَجَّیْناهُ وَ لُوطاً إِلَى الْأَرْضِ الَّتی‏ بارَکْنا فیها لِلْعالَمینَ (71) وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ نافِلَةً وَ کُلاًّ جَعَلْنا صالِحینَ (72) وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إیتاءَ الزَّکاةِ وَ کانُوا لَنا عابِدینَ (73)

آیه اخیر تصریح دارد که حضرت ابراهیم قبل از آن که حتی به منطقه فلسطین کنونی و بعد هم به منطقه مکه بیاید، «امام» بوده است. نیز همین آیه تصریح دارد که امامت او تشریعی بوده است؛ نه تکوینی؛ زیرا از هدایت بر اساس وحی مبنی بر فعل خیرات و اقامه صلاة و ایتاء زکات و عبادت، حکایت دارد.

حضرت ابراهیم حضرت لوط را برای هدایت مردم سرزمین اردن می گذارد و خود به سرزمین حبرون (الخلیل) در فلسطین می رود. آیات 69-83 از سوره هود و آیات 50-77 از سوره حجر و آیات 16-35 سوره عنکبوت و آیات 27-34 سوره ذاریات در همین زمینه است.

این آیات نشان می دهد، حضرت لوط سال های درازی را در میان سرزمین اردن بوده است تا آنجا که دخترانی از او حاصل شده و حضرت ابراهیم هم بشارت حضرت اسحاق به او داده شد. 

حضرت ابراهیم در همین واپسین سال های عمرش به مکه آمده است. آیات ذیل از سوره ابراهیم در گزارش این دوره است:

وَ إِذْ قالَ إِبْراهیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً وَ اجْنُبْنی‏ وَ بَنِیَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ (35) رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ کَثیراً مِنَ النَّاسِ فَمَنْ تَبِعَنی‏ فَإِنَّهُ مِنِّی وَ مَنْ عَصانی‏ فَإِنَّکَ غَفُورٌ رَحیمٌ (36) رَبَّنا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتی‏ بِوادٍ غَیْرِ ذی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِیُقیمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوی إِلَیْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ (37) رَبَّنا إِنَّکَ تَعْلَمُ ما نُخْفی‏ وَ ما نُعْلِنُ وَ ما یَخْفى‏ عَلَى اللَّهِ مِنْ شَیْ‏ءٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ (38) الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذی وَهَبَ لی‏ عَلَى الْکِبَرِ إِسْماعیلَ وَ إِسْحاقَ إِنَّ رَبِّی لَسَمیعُ الدُّعاءِ (39) رَبِّ اجْعَلْنی‏ مُقیمَ الصَّلاةِ وَ مِنْ ذُرِّیَّتی‏ رَبَّنا وَ تَقَبَّلْ دُعاءِ (40) رَبَّنَا اغْفِرْ لی‏ وَ لِوالِدَیَّ وَ لِلْمُؤْمِنینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسابُ (41)

این آیات نشان می دهد که حضرت اسماعیل هم در کبر سن به حضرت ابراهیم داده شده است. از نظر تورات حضرت ابراهیم 86 ساله بود که اسماعیل تولد یافت (بی آزار، 133) و نیز این آیات نشان می دهد که مراد از «الناس» (ابراهیم، 37) که حضرت ابراهیم برایشان دعا کرده که خداوند رزقشان را برساند، مردم مکه بودند. همین مضمون در سیاق آیه «اذ ابتلی» هم مشاهده شد (نک: بقره، 126). حضرت ابراهیم وقتی هاجر و فرزندش اسماعیل را در مکه نهاد و چشمه زمزم به برکت وجود ایشان در مکه پدیدار گردید، قبیله جرهم به آنان ملحق شد و جمعیت قابل توجهی را در این شهر فراهم آورد؛ لذا ایجاب کرد که کسی امامت این جمعیت را بر عهده بگیرد که حضرت ابراهیم از سوی خدا به امامت آنان منصوب شد. حضرت ابراهیم نیز خانه کعبه را در این شهر بر پا کرد تا معبدی برای آنان باشد و در آن خدای یکتا را بپرستند. بعد از او هم حضرت اسماعیل رسالت پدر را پی گرفت.

به این ترتیب باید گفت، مفاد آیه «اذ ابتلی» این است که ای ابراهیم، تو پیش تر امام جای دیگری بودی، اما اکنون که به یمن سکنی گزیدن فرزندانت در مکه مردمی در اینجا فراهم آمده اند، تو را امام این مردم قرار دادیم. حاصل این که منظور این نبوده است که او پیش از این امام نبوده است؛ بلکه امام بوده، منتها امام سرزمین های دیگری بوده است.  

2. لوازم باطل و موارد نقض نظریه

این که ادعا شود، آیه «اذ ابتلی» دلالت دارد که حضرت ابراهیم پس از گذراندن ابتلائاتی به مقام امامت رسید و پس مقام امامت از مقام نبوت برتر است و منظور از امامت را نیز هدایت تکوینی بدانیم، لوازم باطلی دارد.

اولین لازمه اش این است که تا قبل از حضرت ابراهیم هدایت تکوینی وجود نداشته است؛ چون یا باید گفت، هدایت تکوینی بر عهده خود حضرت ابراهیم بوده است که ادعا می شود، هدایت تکوینی نداشته است و یا باید گفت، شاگرد او حضرت لوط هدایت تکوینی داشته است که بعید است، صاحب نظریه به لازمه متلزم باشد.

دومین لازمه اش، این است که هیچ کسی قبل از ابتلاء به ابتلائات الهی از مقام امامت برخوردار نباشد. این در حالی است که ما مدعی هستیم، برخی از امامان شیعه مثل حضرت امام جواد و حضرت قائم در صغر سن به مقام امامت رسیدند و هیچ یک از این ابتلائات را نیز نداشتند.

سومین لازمه اش این است که لفظ «امام» در قرآن هرگز بر افراد کافر و فاسق اطلاق نشده باشد. این در حالی است که مشرکان مکه «امام» خوانده شده اند؛ چنان که آمده است:

وَ إِنْ نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَ طَعَنُوا فی‏ دینِکُمْ فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لا أَیْمانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَنْتَهُون (توبه، 12)‏

نیز فرعونیان «امام» نامیده شده اند؛ چنان که در سوره قصص آمده است:

وَ قالَ فِرْعَوْنُ یا أَیُّهَا الْمَلَأُ ما عَلِمْتُ لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْری فَأَوْقِدْ لی‏ یا هامانُ عَلَى الطِّینِ فَاجْعَلْ لی‏ صَرْحاً لَعَلِّی أَطَّلِعُ إِلى‏ إِلهِ مُوسى‏ وَ إِنِّی لَأَظُنُّهُ مِنَ الْکاذِبینَ (38) وَ اسْتَکْبَرَ هُوَ وَ جُنُودُهُ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ إِلَیْنا لا یُرْجَعُونَ (39) فَأَخَذْناهُ وَ جُنُودَهُ فَنَبَذْناهُمْ فِی الْیَمِّ فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الظَّالِمینَ (40) وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ لا یُنْصَرُونَ (41)

این آیات نشان می دهد که لفظ «امام» لفظی خنثی است؛ لذا هم بر کسی که به امر الهی هدایت می کنند، اطلاق شده است و هم بر کسانی به آتش جهنم دعوت می کنند، اطلاق گردیده است.

چهارمین لازمه اش این است که سیاق آیاتی که در آنها لفظ «امام» به کار رفته بر هدایت تشریعی دلالت نداشته باشد؛ بلکه بر هدایت تکوینی دلالت داشته باشد؛ حال آن که چنین نیست. در سوره سجده آمده است:

وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَى الْکِتابَ فَلا تَکُنْ فی‏ مِرْیَةٍ مِنْ لِقائِهِ وَ جَعَلْناهُ هُدىً لِبَنی‏ إِسْرائیلَ (23) وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ (24)

آیه اخیر دلالت دارد که برخی از بنی اسرائیل را خداوند امام قرار داده است و در سیاق این آیه هیچ دلالتی وجود ندارد که معنای امامت به معنای هدایت تکوینی بوده باشد؛ بلکه به عکس ظاهر آن بر هدایت تشریعی دلالت دارد. چنان که آمد، عبارت « أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا » در سوره انبیاء نیز تکرار شده و چنین آمده است:

وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إیتاءَ الزَّکاةِ وَ کانُوا لَنا عابِدین‏ (أنبیاء، 73)

همان طور که ملاحظه می شود، در سیاق این آیه سخن از فعل خیرات و اقامه صلاة و ایتاء زکات و عبادت است که همگی اموری تشریعی اند.

3. نتیجه

حاصل بحث این است که مراد از امامت در آیه «اذ ابتلی» چیزی متفاوت از نبوت نیست و وظیفه هر پیامبری امامت است. امامت یعنی رهبری و هدایت مردم و دعوت آنان به فعل خیر و اقامه صلاة و ایتاء زکات و عبادت خدا. ابتلائاتی که حضرت ابراهیم داشتند، هرگز پیش شرط رسیدن به مقام امامت نبوده است. حضرت ابراهیم از همان آغاز نبوتش امام هم بوده است. خداوند حضرت ابراهیم را نخست در موطنش شهر اور و سپس در شهر حبرون (الخیل) و در پایان در مکه امام مردم آن دیارها قرار داده است. به این ترتیب مراد آیه «اذ ابتلی» این است که ما تو را ای ابراهیم امام مردم مکه قرار دادیم؛ در حالی که پیش تر امام جای دیگری بودی.

نیز باید توجه داشت، این نکته که در آیه «اذ ابتلی» آمده بود که حضرت ابراهیم خواسته بود، امامت به ذریه اش داده شود، منظور همان نبوت بوده است. شاهد آن این که در سوره انبیاء آمده است که خداوند فرمود، ما ابراهیم و ذریه اش را «ائمه» قرار دادیم:

قُلْنا یا نارُ کُونی بَرْداً وَ سَلاماً عَلى إِبْراهیمَ (69) وَ أَرادُوا بِهِ کَیْداً فَجَعَلْناهُمُ اْلأَخْسَرینَ (70) وَ نَجَّیْناهُ وَ لُوطاً إِلَى اْلأَرْضِ الَّتی بارَکْنا فیها لِلْعالَمینَ (71) وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ نافِلَةً وَ کُلاًّ جَعَلْنا صالِحینَ (72) وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إیتاءَ الزَّکاةِ وَ کانُوا لَنا عابِدینَ (73)

این در حالی است که در آیاتی پیش تر در همین سوره راجع به حضرت ابراهیم و ذریه اش آمده است که ما به آنان «نبوت» دادیم:

وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ جَعَلْنا فی ذُرّیَّتِهِ النُّبُوَّةَ وَ الْکِتابَ وَ آتَیْناهُ أَجْرَهُ فِی الدُّنْیا وَ إِنَّهُ فِی الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحینَ (27)

نیز در سوره حدید آمده است:

لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً وَ إِبْراهیمَ وَ جَعَلْنا فی ذُرّیَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَ الْکِتابَ فَمِنْهُمْ مُهْتَدٍ وَ کَثیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ ( 26)

در قرآن همه انبیاء مقتدای بشر خوانده شده اند و لذا همگی آنان از همان آغاز نبوتشان امام بودند. ملاحظه آیات ذیل از سوره انعام در این زمینه خالی از فایده نیست:َ

وَ تِلْکَ حُجَّتُنا آتَیْناها إِبْراهیمَ عَلى‏ قَوْمِهِ نَرْفَعُ دَرَجاتٍ مَنْ نَشاءُ إِنَّ رَبَّکَ حَکیمٌ عَلیمٌ (83) وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ کُلاًّ هَدَیْنا وَ نُوحاً هَدَیْنا مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ وَ أَیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسى‏ وَ هارُونَ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنینَ (84) وَ زَکَرِیَّا وَ یَحْیى‏ وَ عیسى‏ وَ إِلْیاسَ کُلٌّ مِنَ الصَّالِحینَ (85) وَ إِسْماعیلَ وَ الْیَسَعَ وَ یُونُسَ وَ لُوطاً وَ کلاًّ فَضَّلْنا عَلَى الْعالَمینَ (86) وَ مِنْ آبائِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ وَ إِخْوانِهِمْ وَ اجْتَبَیْناهُمْ وَ هَدَیْناهُمْ إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقیمٍ (87) ذلِکَ هُدَى اللَّهِ یَهْدی بِهِ مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ لَوْ أَشْرَکُوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ ما کانُوا یَعْمَلُونَ (88) أُولئِکَ الَّذینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ فَإِنْ یَکْفُرْ بِها هؤُلاءِ فَقَدْ وَکَّلْنا بِها قَوْماً لَیْسُوا بِها بِکافِرینَ (89) أُولئِکَ الَّذینَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِکْرى‏ لِلْعالَمینَ (90)

متنی که اینک ملاحظه می کنید، گفتگوهایی است که میان من و اهالی وب در زمینه قتل نوجوانی بی گناه از سوی حضرت خضر است. این گفتگوها در چند قسمت به شرح ذیل انجام پذیرفته است:

************************

قسمت اول

یکی از اهالی وب اقدام حضرت خضر را از باب اقدامات اختیاری بشری تلقی کرده و بر مبنای تشریع به نقد آنها پرداخته و چنین گفته است:

در داستان خضر و موسی که در قرآن آمده، خضر در جایی کودکی را می کشد و بعداً می گوید به این دلیل بود که او در بزرگسالی، پدر خود را می کشت. درمورد این قضیه، چند نکته وجود دارد:

1. اولاً «علم خدا به آینده» به رسمیت شناخته می شود.

2. ثانیاً از علم خداوند به آینده، «جبر» نتیجه گرفته می شود؛ چراکه اگر آن کودک، اختیاری هم بر عدم قتل پدرش داشت، این کار خضر «قصاص قبل از جنایت» و ظلم بود.

3. ثالثاً گویا در اخلاق دینی، «قصاص بدون جنایت» هم رواست.

4. اگر بگوییم «هرکاری خدا بکند، عین خیر است» پس نتیجتاً باید حکم دهیم «اگر خدا بر خلاف وعده اش، تمام مؤمنین را به جهنم و تمام بدکاران را به بهشت ببرد هم عین خیر است. چون هرکاری خدا بکند، عین خیر است»

5. مفسرین ما درباب تناقضات این مسأله، همانند تناقضات حکم خدا به قتل اسماعیل، سکوت کامل پیشه کرده اند.

6. در هیچ یک از کتب مقدس، چنین چیزی به خدا نسبت داده نشده است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

پاسخی که من به ایشان دادم، چنین است:

مگر کار حضرت حضر مبنای تشریع واقع شده؟ در کدامیک از شریعت ها قتل بی گناه جایز شمرده شده و در کدام شریعت ها قصاص قبل از جنایت روا دانسته شده است؟ علت اعتراض حضرت موسی چه بود؟ آیا جز این بود که او این ها را خلاف شریعت می دانست؟ پس شما نمی توانی از نگاه شریعت به کارهای حضرت خضر بنگری و اعتراض کنی. اعتراض های شما کاملا بی مورد است. شما به جای حضرت خضر حضرت عزرائیل را در نظر بگیر. یا به طور کلی طبق هر مرام و مسلکی که می توانی به تفسیر واقعیاتی چون مرگ کودکان بپردازی. واقعیاتی که هیچ دست بنی بشری در آن تأثیر نداشته، آنها را چگونه تفسیر می کنی؟ آیا مرگ طبیعی کودکان را جنایت می خوانی؟ حال اگر کارهای حضرت خضر را از این باب تلقی کنی که می خواسته به حضرت موسی بفهماند که تصور نکن، حوادث طبیعی حکیمانه نیست، اشکال دارد؟ اگر فرض را بر این بگذاری که حیات انسان ها با مرگ نابود نمی شود، آیا مرگ زودهنگام کودکان مشکلی خواهد بود؟ اگر فرض را بر این بگذارید که هر نقص و عیبی در این دنیا دیده می شود، بالاخره در جایی و مرحله ای تکمیل و برطرف می شود، آیا حکیمانه و عادلانه بودن نظام هستی را حکایت نمی کند؟ راجع به علم الهی نیز باید تصور خودمان را تصحیح کنیم. بر اساس نظام تشریع و قراردادهای بشری و ذهن و عقل آدمی است که ما داریم علم و جبر و مانند آن را درباره خدا فهم می کنیم. حال آن که این اشتباه است. علم در نظام تکوین غیر از علم در نظام ذهنی آدمی است. علم الهی از سنخ علم بشری نیست. این دو را با هم خلط نکن. خدا که ذهن ندارد که مانند بشر علم داشته باشد. علم خدا از قبیل انتخاب طبیعی است.

************************

قسمت دوم

* نامبرده در پاسخ مرا به این عبارتش حوالت داد:

ضمناً مسأله «جبرزایی علم الهی» همچنان بقوت خود باقیست. گیرم خضر، همچون یک سنگ بود که از آسمان فرود آمد (!) و اختیاری نداشت؛ خب، اصلاً این چه دلیلی است که «در آینده تو کسی را می کشی، پس باید کشته شوی»؟!

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

من نیز در پاسخش نوشتم:

چنان که عرض کردم، شما باید این بیانات را به امور تکوینی تأویل ببری. آنچه که گفتی، در چند گزاره تکوینی قابل بیان است: 

یکی این که افعال بشر وقتی با اختیار خودش در مسیری واقع شد، سرنوشت متناسب با آن افعال پیدا کردن اجتناب ناپذیر است. این قضای الهی است؛ اما البته این هم منافاتی با اختیار آدمی و امکان تغییر مقدرات خودش ندارد.

دوم این که جهان جهان عمل و عکس العمل است، هر عملی عکس العمل مناسب خودش را دارد. ستم به هر کسی، بدون مجازات متناسب با آن نیست.

سوم، این که وقتی کسی با افعال اختیاری خود در مسیری قرار گرفت که سرنوشتی محتوم مناسب با آن افعال برای او باشد، خداوند از باب لطف به او می تواند با میراندنش او را از آن سرنوشت محتوم باز دارد. البته این نیز بی حکمت نیست.

البته شاید آنچه که عرض کردم، باز در آن خللی باشد؛‌ اما فکر کنم، منظورم را رساندم که ما باید افعال الهی را به حوادث تکوینی و طبیعی تأویل ببریم تا به درستی بتوانیم، آنها را درک کنیم. نباید افعال الهی را مانند افعال بشری محسوب نماییم.

************************

قسمت سوم

مشار الیه نوشت: همان مشکل همیشگی «اصول گریزی» که در اثبات وجود خدا هم برقرار بود، در اینجا که مقام «قضاوت اخلاقی» است هم حاکم است. یعنی شما هیچ اصول ثابت اخلاقی یا اعتقادی را نمی توانید نام ببرید که اسلام در همه حال، به آن پایبند باشد. شکستن هر اصلی را به نحوی توجیه می کنید و در واقع، زیراب خودتان را می زنید.

شما به این فکر کنید که می خواهید به فردی آتئیست که نه خدا را قبول دارد و نه حکمتش را، ثابت کنید قرآن اخلاقی است. ثابت کنید خدای مهربانی وجود دارد. تمام پاسخ های شما، بر اساس پذیرش پیش فرض های دینی است. سعی کنید بدون این پیشفرض ها، از اعتقاداتتان دفاع کنید.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

من نیز در پاسخ نوشتم: 

این که پیش فرض های هر کس در سخن گفتن و تفسیر کردن و حتی عمل کردن او تأثیر گذار است، تردیدناپذیر است و هیچ هم گریزی از آن ندارد. نه من و نه شما. شما بیا و سخن دیگری بگو. بگو که نظریه شما غلط است، به این جهت که یا ابهام دارد و یا شواهد ندارد و یا نواقض و یا لوازم باطل دارد. یک نظریه اگر ابهام نداشته باشد و مؤیدات داشته باشد و نواقض و لوازم باطل نداشته باشد، نظریه صحیحی است. شما بفرما نظریه من کدامیک از این مشکل ها را دارد. در تفسیر متن هم اگر ادعا دارید که من تفسیر به رأی می کنم و متون را به نفع خودم تفسیر می کنم، بیا و بگو، معیار تفسیر به رأی چیست و معیار تفسیر صیحیح کدام است. به نظر من تفسیر صیحیح یک متن به این است که با قرائن متن اعم از قرائن مقالی و مقامی سازگار باشد. حال شما بیا و نشان بده که کدامیک از تفسیرهای من با قرائن متن تعارض دارد و کدامیک تعارض ندارد.

**********************

قسمت چهارم

شخص دیگری نوشت: نظر بنده به مخاطب شما نزدیکتر است. شما در مباحثه فوق در پاسخ به «مکافات قبل از جنایت» ناکام بوده اید. خضر پیامبر بنیان گذار شرع نبوده؟ قبول! پس چرا از بنیانگذار شرع حی و حاضر یعنی موسی (ع) حرف شنوی نداشته؟ این چه علم الهی است که به خضر می دهند و به موسی نمی دهند؟ در روایت مزبور در قرآن آشکارا تفوق علمی خضر بر موسی نمایش داده شده. بنابراین آن بخش از پاسخ شما که فعل خضر (ع) از باب شرع نبوده باطل است، مگر آنکه شرع را متضاد با علم الهی بدانیم. 

بخش دوم استدلال شما نیز کاملا غیر استوار است. جنایت را به مرگ طبیعی تخفیف دادن استدلال محکمی نیست. شما فعل حضرت خضر را (لابد برای آنکه زهر آن را بگیرید) به مرگ طبیعی یک کودک تقلیل داده اید و سپس از آن به تکامل طبیعی تعبیر فرموده اید! با این استدلال، به شهادت رساندن علی اصغر هم بخشی از تکامل طبیعی شماست؟ یا جنایت است؟ اتفاقا حرمله خیلی خوب در این استدلال شما می گنجد. چون بر خلاف حضرت خضر به هیچ وجه نمی شود او را معیار شرع دانست و علی اصغر هم که کودک بوده و مشمول تکامل طبیعی! 

به گمان من اشکال دوست شما پاسخ دارد. ولی پاسخش اینی نیست که شما فرموده اید! (با کمال احترام و ادب به شما البته!)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

پاسخ من به آن چنین بود:

از یادداشت شما کمال تشکر می کنم و دقت نظر شما را می ستایم. منتها باز تأملاتی به نظرم می رسد که خدمت شما عرض می کنم: 

1. به نظر من تشریع در طول تکوین است. بر این اساس، البته که صحیح است که قتل علی اصغر نظیر قتل نوجوان قصه خضر در فرایند تکامل تفسیر می شود. 

2. الاعمال بالنیات. بسا دو فعل از نظر ظاهر مثل هم باشند، مثل دو قتل یاد شده، اما نیت قاتل آن دو متفاوت است؛ بر این اساس، حرمله مستحق عقوبت است؛ اما حضرت خضر مستحق ثواب. 

3. بسا علم ظاهری نظیر علم حضرت موسی با علم باطنی نظیر علم حضرت خضر با هم تعارض داشته باشد؛ اما هر کسی باید تابع علم خودش باشد و خداوند هرکس را بر طبق علم خودش تکلیف و مجازات می کند. در گذشته که علم مردم ظاهری بود، از آنان خواسته می شد، طبق علم ظاهری عمل کنند؛ مثل چهار شاهد داشتن برای اثبات زنا؛ اما امروز که علم رشد یافته و با آزمایش می توانند تجاوز جنسی را کشف کنند، البته بشر مکلف به علم باطنی است.

4. در روایات است که مواردی از دعاوی نزد پیامبر اسلام آورده می شد و او چون طبق علم ظاهری قضاوت می کرد، بر خلاف واقع حق را به حقدار نمی داد و موجب اعتراض مظلوم واقع می شد. پیامبر(ص) به آنان فرمود: من طبق بینه های شما قضاوت می کنم و اگر اشتباهی کردم، کسی که دانست، بر خلاف واقع به نفع او قضاوت کردم،‌ اگر به رأی من عمل کند، مستحق عذاب است.

5. آنچه را که خدا از حضرت موسی می خواهد، علم ظاهری است؛ اما آنچه را که از حضرت خضر می خواهد علم باطنی است؛ به همین رو، حضرت موسی باید به فعل حضرت حضر اعتراض کند؛‌ چون آن را خلاف شرع می یابد. 

6. خداوند سزاست به هر کسی آن علمی را بدهد که به کار او می آید. هرگز علم باطن به کار حضرت موسی نمی آمده و اگر در قضاوت های خود طبق علم باطن عمل می کرده، به طور قطع مورد اعتراض قومش واقع می شده است و علاوه بر آن، پیروان حضرت موسی که علم باطنی نداشتند و لذا اعمال حضرت موسی قابلیت عمل برای پیروان نمی داشت. در این زمینه به روایاتی که درباره علم باطن حضرت داود داشته و دچار مشکل گردیده بود، مراجعه فرمایید.

***********************

او هم در پاسخ نوشت: از پاسخ جامع شما تشکر می کنم. این پاسخ آخری بیشتر روی من یکی موثر بود.