مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

گزارش پنجمین جلسه حلقه کرسی های نظریه پردازی و نوآوری و نقد گروه علوم قرآن و تفسیر طبق اطلاع واصله از این قرار بوده است:

در ابتدا حجة الاسلام و المسلمین جناب آقای بهجت پور به تبیین نظریه خود پرداخت که اهم نکات ایشان عبارت بودند از: 1- اینجانب در صدد یافتن معیاری برای گذر از موضوع محور به غرض محور بودم 2- از آنجا که قرآن کتابی است تربیت محور، در تفسیر به ترتیب نزول این مقصود بهتر فهمیده می شود. ما بر اساس این نوع تفسیر به یک نوع از مهندسی مفاهیم قرانی دست می یابیم که در آن مدل تحول تربیت دینی بدست می اید. 3- برای بدست آوردن اسباب نزول بهترین راه تفسیر به ترتیب نزول است. 4- در صورتی که تفسیر به ترتیب نزول انجام گیرد، احتمالات در تفسیر کمتر می شود و بسیاری از ابهامات از میان می رود. خود حضرت امیر (ع) هم روششان همین بوده که به آیات را به ترتیب می خواندند و ثبت می کردند. اهل بیت (ع) هم برای اثبات رابطه دو حکم به ترتیب نزول مراجعه می کردند.

دکتر ایزدی: اولا موضوع هدایت و تربیت با موضوع تفسیر دو مقوله جدا هستند که نباید خلط شوند. ثانیا اکثر مقدمات برای رسیدن به هدف مورد نظر بعید هستند و ثالثا این طرح حاوی رأی جدیدی نیست.

دکتر شاهرودی: 1- ما در این طرح یک ترتیب منطقی مقدمات برای رسیدن به هدف نمی بینیم. 2- چگونه می توان به ترتیب نزول سوره ها پیش از ثبوت آن عنوان راجح بودن بدهیم؟

دکتر شایسته نژاد: اگر تفسیر به ترتیب نزول ترجیح دارد، چرا ائمه دستور ندادند که افراد بدین صورت عمل کنند؟

دکتر معارف: اولاً، روی انحصار این روش از تفسیر مناقشه وجود دارد؛ در ثانی ما چگونه می توانیم به ترتیب نزول سور برسیم؟ به ویژه این که به دست آوردن ترتیب زمانی سور اگر درست باشد، در مورد سوره های کوچک و یا سوره های مکی امکان پذیر است و نه در مورد سوره های بزرگ.

خانم دکتر جلالی: 1- در این طرح معلوم نیست که ترتیب نزول سوره ها مد نظر است یا آیات 2- در اینکه این بحث جدید است و یا از تغییرات گسترده ای برخوردار است، جای تامل است.

خانم دکتر قبادی: ملاک بررسی روایاتی که به آنها استناد شده چه بوده است؟ در مورد تعارضاتی که در این روایات به چشم می خورد چه توضیحی وجود دارد؟

خانم دکتر حاجی عبدالباقی: اولا اگر وی مهندسی رفتاری را جدا از رجحان تفسیر بررسی می کرد بهتر بود. در ثانی تمرکز وی بیشتر روی سور مکی بوده است.

خانم دکتر پارسا: مبانی نظریه یک سری مسائل کلی است که ربطی به اصل نظریه ندارد. در مجموع دلایل منطقی و دیسپلین خاصی ترسیم نشده است.

آقای دکتر فقهی زاده: اولاً، فایده چندانی بر این امر مترتب نیست چه بر اساس نزول فرض شود و چه بر اساس موضوع. ثانیاً، به فرض ما رجحان یا اولویت را بپذیریم، این ترتیب کجاست و چگونه می توانیم بر این ترتیب اتفاق کنیم؟ چرا که ترتیب واقعی نزول وجود ندارد؟ ثالثاً، مثال های منقح و منجزی ارایه نفرمودید که به فرض اگر این سوره را بر اساس این نظریه جلوتر از آن سوره بگذاریم چه تغییر شگرفی ایجاد می گردد.

در این جلسه مقرر شده است: جناب آقای بهجت پور به صورتی مکتوب به این سئوالات پاسخ گویند و مبانی نظریه و اصل نظریه و نتایج حاصله را ارایه کنند.

من توفیق حضور در این جلسه را نیافتم و از جزئیاتی بیش از این گزارش خبر پیدا نکردم؛ اما در مجموع تلقی خودم را در باره این طرح طی نکات ذیل بیان می کنم:

1. چنان که اعضای حلقه یاد کردند، این که ترتیب نزول در تفسیر قرآن ترجیح دارد، سخن جدیدی نیست و کسانی پیش تر از آن نیز مانند محمد عزه دروزه، ملاحویش آل غازی، مهندس بازرگان و جلال الدین فارسی در آثارشان بر همین نظر شده بودند. منتها من بر خلاف نظر اعضای حلقه و در موافقت با نظر آقای بهجت پور معتقدم، تفسیر به ترتیب نزول بسیاری از احتمالات و اختلافات تفسیری را از میان می برد. جهت آن این است که ترتیب نزول و بستری که سوره در آن نازل شده است، قرینه فهم آیات سوره است و این معمولاً در تفاسیر به ترتیب موجود مغفول واقع می شود. این که گفته شود، در تفاسیر غیر ترتیب نزولی نیز به اسباب و بستر نزول سوره های قرآن توجه می شود و این ما را از تفسیر به ترتیب نزول بی نیاز می کند، سخن مقبولی نیست. جهت آن این است که اساساً:

اولاً، قرار گرفتن سوره ها به ترتیب نزول یک فضای واقعی تری را برای فهم آیات سوره ها فراهم می سازد که از طریق روایات اسباب نزول به دست نمی آید؛

ثانیاً، خود روایات اسباب نزول نیز باید با قرآن مرتب شده به ترتیب نزول محک بخورد. این روایات چندان بی اعتمادی مفسران را موجب شده است که احمد بن حنبل گفته بود، یکی از چیزهایی که اساس ندارد، همین روایات اسباب نزول است و علامه طباطبایی در کتاب قرآن در اسلامش گفته است که این روایات عبارت است از قصصی که به آیات قرآن تطبیق داده شده اند، بدون این که لزوماً اسباب نزول قرآن را بیان کرده باشند.

2.  این که اعضای حلقه فرمودند، روایات ترتیب نزول با هم اختلاف دارند و لذا بی اعتبارند و راه دیگری هم برای کشف ترتیب نزول وجود ندارد و لذا معنا ندارد، تفسیر قرآن بر اساس ترتیبی نامعتبر قرار دهیم و ائمه هم به ما دستور ندادند، قرآن را به ترتیب نزول مطالعه و تفسیر کنیم و خلاصه در مجموع به دلایل مذکور نباید به تفسیر به ترتیب نزول روی آورد، چنین سخنی مقبول نیست؛ زیرا:

اولاً، روایات ترتیب نزول از طریق فریقین رسیده و شمار آن به چهارده تن از صحابه و تابعان می رسد و اختلافات میان آنها نیز اندک و قابل رفع است و لذا نمی توان به ترتیب نزول سوره ها که در این روایات انعکاس یافته است، بی اعتنا بود. اما پنهان نماند که مشکلاتی نیز در این روایات هست که اعتماد کامل بر آنها را سلب می کند؛ نظیر این که طبق این روایات سوره های رحمن، انسان، زلزله و رعد مدنی اند. حال آن که در مکی بودن آنها نباید تردید کرد. منتها می توان ترتیب مذکور در این روایات را به عنوان اساس قرار داد و با رویکرد انتقادی به تفسیر قرآن پرداخت و هرجا که قرینه ای بر خلاف آن یافت شود، به اصلاح آن ترتیب اهتمام ورزید.

ثانیاً، به فرض آن که از روایات نتوان ترتیب نزول واقعی را کشف کرد، خود قرآن بهترین منبع است و حداقل آن این است که از طرق خود مضامین سوره ها می توان مشخص کرد که یک سوره مکی است یا مدنی. نیز در مضامین سوره ها اسباب نزول آنها انعکاس یافته است و در کل رویکرد به ترتیب نزول قرآن و بستر تاریخی نزول سوره ها ما را بی نصیب قرار نمی دهد و بی دستاورد نیست.

ثالثاً، سوره های قرآن طی 23 سال متناسب با اوضاع و احوال مختلف نازل شده است و بنابراین قرآن یک متن تاریخی است و مطالعه آشفته و بی نظم تاریخی یک متن تاریخمند و تدریجی النزول هرگز قابل دفاع نیست و لذا ترجیح تفسیر به ترتیب نزول بسیار بدیهی است.

3. این تلقی آقای بهجت پور که ما می توانیم از ترتیب نزول قرآن پاره ای آموزه های تربیتی استخراج کنیم، تا حدودی قابل دفاع است؛ چون بی شک قرآن متناسب با شرایط نازل می شده است و در تربیت نیز باید القای آموزه ها متناسب با شرایط باشد؛ اما این که ما باید طابع النعل بالنعل همان آموزه هایی را مطرح کنیم که به ترتیب نزول مطرح شده، هرگز پذیرفتنی نیست؛ چون شرایط عصر نزول با شرایط معاصر بسیار متفاوت است. در 13 سال مکی مخاطبان قرآن به طور عمده مشرکان مکه بودند و 10 سال مدنی مسلمانان و اهل کتاب و مشرکان. ما در دوره معاصر هرگز چنین شرایطی را نداریم.

این پایان نامه با عنوان «نقد و بررسی دیدگاه ها درباره اعجاز علمی قرآن» نوشته فاطمه قائدی دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه قم به راهنمای اینجانب و مشاورت دکتر سید رضا مؤدب روز پنج شنبه هفته جاری ساعت 10 در واحد خواهران دانشگاه دفاع خواهد شد. ان شاء الله. متن دفاعیه که با راهنمایی و ویرایش اینجانب فراهم شده، به این قرار است:

یکی از جنبه­های اعجاز قرآن که در دو دهة اخیر مطرح شده است اعجاز علمی قرآن کریم می­باشد برخی بر این نظرندکه آیاتی در قرآن وجود دارد که معنای آنهادر عصر حاضر کشف شده و بشردر زمان نزول قرآن از معنای آن اطلاع نداشته است ومنظور ازعلم در اینجا علوم تجربی می­باشد که براساس مشاهده و تجربه به­دست می­آیند.

برخی ادعا کردند که همه علوم در قرآن وجود دارد و قرآن جامع همه علوم می­باشد و برخی نیز با توجه به جنبة هدایتی قرآن با اعجاز علمی در قرآن مخالفت کردند. ما در این پایان نامه با عنوان « بررسی و نقد دیدگاه­های اعجاز علمی» به بررسی اظهارات درباره پنج مورد از آیاتی پرداخته­ایم که در آن­ها ادعای وجود اعجاز علمی شده است؛ یعنی ادعا کرده اند، در آن­ها مطلبی بیان شده است که مردم عصر نزول قادر به فهم درست آنها نبودند و اکنون بشر معاصر بر اثر پیشرفت دانش به فهم درست آن­ها نایل آمده است. این پنج موردی که در این پایان نامه مورد بررسی قرار گرفته است، بیشتر مورد تأکید طرفداران اعجاز علمی قرآن بوده است. علت نپرداختن ما به موارد دیگر این بوده است که آن­ها از سوی پژوهشگران دیگر مورد نقد قرار گرفته است.

در مورد پیشینه این کار باید گفت که کارهای صورت گرفته در حیطه اعجاز علمی همه در صدد اثبات اعجاز علمی در قرآن بوده اند و کمتر کسی به بررسی و نقد آن پرداخته است به جز آقای رضایی اصفهانی که در رساله خود با عنوان نقد و بررسی اعجاز علمی قرآن به این مقوله پرداخته و چند مورد را به عنوان اعجاز علمی پذیرفته است که ما آن­ها را در این پایان نامه مورد بررسی و نقد قرار داده­ایم.

این پایان نامه شامل 6 فصل می­باشد.

فصل اول کلیات است که در آن به مواردی همچون، تبیین مسئله، سؤالات تحقیق، فرضیه ها، معنای لغوی و اصطلاحی اعجاز و اعجاز علمی، رابطه اعجاز علمی با تفسیر علمی و پیشینه بحث اعجاز علمی از ابتدا پرداخته شده است .

فصل دوم با عنوان بررسی دلایل موافقان و مخالفان اعجاز علمی است که در آن ابتدا ادله موافقان اعجاز که شامل ادله قرآنی، روایی و عقلی می­باشد بیان و نقد گردیده­است مهمترین دلیل آنها جامعیت قرآن است که آن­ها قرآن را جامع علوم معرفی می­کنند ولی آنچه ما در نقد این دلیل آورده ایم جامع بودن قرآن در زمینه هدایت آن هم با انضمام سنت است.

فصل سوم با عنوان مبانی نقد اعجاز علمی قرآن شامل 3 مبنای عرفی بودن زبان قرآن، فصاحت و بلاغت و عرب عصر نزول بودن مخاطبان قرآن می­باشد در زمینه عرفی بودن زبان قرآن با آوردن دلایل قرآنی، روایی و عقلی بیان شده است که زبان قرآن زبان عرف خطبای عصر نزول است. آنچه در در زمینه اعجاز علمی در خور توجه است، فصاحت و بلاغت به معنای علوم بلاغی است فصاحت قرآن به این معناست که کلمات گنگ و نامفهوم و مبهم در قرآن وجود ندارد و بلاغت قرآن  به این معناست که به مقتضی حال سخن گفته است و مبنای دیگر اینکه خطابات قرآن به عرب عصر نزول اختصاص دارد و اگر ما این مبنا را بپذیریم سخن گفتن خدا از علومی که آنان بی خبر بودند کاری قبیح است و خداوند از آن مبرا می­باشد.

در فصل چهارم با عنوان بررسی و نقد موراد ادعایی اعجاز علمی در کیهان شناسی دو مورد حرکت های خورشید و جاذبه عمومی بررسی شده است. آنچه که از بررسی های صورت گرفته حاصل شده است این است که مدعیان اعجاز علمی نتوانسته اند نظر یکسانی درباره معنای آیات مورد استناد ارائه دهند و هنوز متفق القول نیستند و دلالت آیه حرکت ظاهری خورشید را نشان می­دهد که خورشید از شرق آسمان حرکت می­کند و در غرب آسمان فرود می­آید. این همان چیزی است که نه تنها برای عرب عصر نزول بلکه برای انسان های این زمان هم قابل درک است. بر این اساس باید گفت: مراد از حرکت و جریان خورشید در قرآن همان حرکت ظاهری است. اما در مورد جاذبه عمومی باید گفت مدعیان اعجاز علمی با توجه به معنای کفات در سوره مرسلات که آن را به معنای قبض و جذب و ضم می­گیرند نتیجه می­گیرند که منظور در اینجا جاذبه زمین است در صورتی که با توجه به احیاء و امواتا در سیاق آیه مشخص می­شود که در اینجا آیه به این معنا است که زمین جایگاهی برای زندگان است در هنگامی که زنده اند روی آن زندگی می­کنند و هنگامی که می­میرند در آن دفن می­شوند.

در فصل پنجم به بررسی و نقد دو مورد ادعایی در زیست شناسی پرداخته شده است که عبارتند از نقش بادها و زوجیت عمومی موجودات. با توجه به این که معنای لواقح را بارور کننده گرفته اند بیان می­کنند که منظور این است که بادها عامل لقاح گیاهان و ابرها هستند. در حالی که لقاح گیاهان با توجه به ادامه آیه نمی تواند منظور باشد و لقاح ابرها نیز با توجه به این که لاقح به معنای حامل است درست نیست و این واژه به معنای حامل باران است. در زمینه زوجیت عمومی نیزهرگز آیات قرآن چنین دلالتی ندارد و با توجه به سیاقشان بر زوجیت در گیاهان و جمادات دلالت می کنند.

فصل ششم با عنوان بررسی و نقد موارد ادعایی در حوزه پزشکی است که در آن به بررسی تحریم شرابخواری در قرآن پرداخته شده است. موافقان اعجاز علمی برخی جهت اعجاز آن را از نظر بیان ضررها و برخی از جهت تدریجی بودن تحریم می­دانند. به هر حال، هیچ یک از آیات مربوط به گونه ای نبوده است که عرب عصر نزول معنایش را درک نکرده باشد. علاوه بر این در مورد تدریجی بودن تحریم که در قرآن آمده است باید گفت که از جهت تأکید می­باشد و حتی قبل از نزول قرآن شرابخواری حرام بوده است در تورات و انجیل شواهدی وجود دارد که پیامبران قبل از حضرت رسول شراب نمی­نوشیدند یا حتی اینکه در دوره جاهلیت سران آن­ها از جمله قصی بن کلاب، عبدالمطلب و ... شراب را حرام می­دانستند پس هنگامی که قرآن سخن از تحریم به میان آورد نمی­شود گفت که عرب از آن اطلاع نداشت . در مورد بیان ضررها نیز موافقان اعجاز ضررهای زیادی بیان کرده اند و منظور آیه را این موارد بیان نموده اند ولی به نظر می­رسد آیات ضرر هایی را مد نظر داشته که کاملا قابل درک و حسی بوده اند همین که شرب خمر باعث زایل شدن عقل می­شود و این همان چیزی است که هر شخصی که شراب بنوشد می­فهمد و وقتی عقل زایل شود انسان به کارهای مهمی همچون عبادت خدا نمی­تواند بپردازد.

حاصل بحث آن که در قرآن آیاتی که عرب عصر نزول ظاهر آن ها را نفهمد وجود ندارد و اساساً برای فهم بهتر آیات باید به معهودات عرب عصر نزول مراجعه شود و آنچه که بر قرآن تطبیق شده است دانشمندان در مورد آن­ها هنوز به یقین نرسیده­اند. به علاوه تحمیل احتمالات بر قرآن است که درست نمی­باشد.